Fréttatíminn - 28.06.2013, Blaðsíða 66

fljótum djúpt inn í Rússland til austurs. Um
tíma hefði mátt telja austurströnd Norður-
Ameríku til áhrifasvæðis þeirra.
Verslun og þjóðblöndun
Innan þessa heimasvæðis opnaðist mark-
aður fyrir vörur frá ólíkum löndum fram-
leiddar af ólíkum þjóðum. Þótt okkur sé
tamt að hugsa um norræna menn þessa
tíma sem víkinga að herja á varnarlausa
klausturbúa, þá var hagkerfi þessa stóra
svæðis ekki drifið áfram af ránum og
þjófnaði. Rupl var vissulega ágæt aukabú-
grein og bændum var greitt fyrir þjónustu í
leiðöngrum með því herfangi sem þeir gátu
gripið með sér. En slíkar einsskiptistekjur
hefðu aldrei getað haldið upp jafnágætum
lifistandard og gróskumiklu menningar-
lífi og því sem hélst á þessu svæði í ein 400
til 600 ár. Grunnurinn að því lá í verslun og
viðskiptum.
Ágætt dæmi um hversu samtvinnað þetta
svæði var, er að genabygging nútíma Ís-
lendinga sýnir að þeir eru aðeins að tveim-
ur þriðju hluta skyldir þeim sem nú byggja
Noreg en að einum þriðja hluta ættingjar
þeirra sem nú byggja skosku eyjarnar og
norðurhéröð Skotlands og Írlands. Ein-
hver gæti dregið þá ályktanir að þarna væri
komið blóð þess fólks sem norrænir menn
hefðu hneppt í þrældóm. Með kristninni
hafi þrælahald lagst af og ný þjóð orðið til
við samræði herraþjóðarinnar við þræla
sína. En þótt þrælahald hafi vissulega verið
víðtækt, þá segir þessi genabygging Ís-
lendinga miklu fremur sögu fólksflutninga
á þessum tímum. Fólk frá Noregi nam land
á skosku eyjunum og Írlandi og blandaðist
þeim þjóðum sem þar bjuggu. Þetta fólk
flutti síðan á eyjarnar sem voru lengra út
á hafinu, Færeyjar, Ísland og Grænland.
Það fólk sem settist að lengst frá uppruna-
landinu var jafnframt það fólk sem var mest
blandað af margra kynslóða aðlögun við
stækkandi heimasvæði norrænna manna.
4 af hverjum 5 Íslendingum horfnir
Landnám Íslands var því ekki aðeins af-
leiðing hnattvæðingar heldur skapaði það
ástand þjóðina. Það mætti jafnvel færa að
því rök að vonlaust sé að halda uppi sóma-
samlegu samfélagi á Íslandi nema þjóðin sé
virkur hluti stærri heildar. Þegar viðskipta-
tengsl norrænna þjóða beindust meira í átt
til meginlands Evrópu en út á Atlantshafið
einangraðist Ísland; var ekki lengur innan
hrings heldur komið út á jaðar — jafnvel út
fyrir jaðar hins byggilega heims.
125 árum eftir komu fyrstu landsnáms-
mannanna bjuggu um 100 þúsund manns á
Íslandi. Það var þá um einn þriðji hluti þess
sem bjó í Noregi á sama tíma. Norðmenn
eru í dag fleiri en 4,5 milljón manns. Þriðj-
ungur þess er 1,5 milljón. Íslendingar eru
hins vegar ekki nema rúmlega 300 þúsund
talsins. Sú braut sem Íslendingar fetuðu
eftir að stórríki norrænna manna lognaðist
út af varð svo miklu lakari en sú sem Norð-
menn völdu, að segja má að 80 prósent
Íslendinga hafi tortímst og ekki komist á
leiðarenda.
Það var kostnaðurinn við einangrun
þjóðarinnar.
 Landnámsmenn ÍsLands: LÍtinn áhuga á fuLLveLdismáLum
Landnám í kjölfar alþjóðvæðingar
Í tilefni þess að nú er æ oftar vísað til
söguskilnings sjálfstæðisbaráttu nítjándu
aldar og ríkisstjórnin hefur ráðagerðir
uppi um að halda honum á lofti; er fullt
tilefni til að rifja upp hvernig það kom til
að norrænir menn námu hér land.
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Jónas Hallgrímsson setti fram
hefðbundinn before-and-
after-áróður í ljóðinu Ísland
farsælda frón; sem birtist á
fremstu síðum fyrsta hefti
Fjölnis 1835.
 178 ára gamaLt áróðursbragð:
Before and after Gamlasáttmála
Ástæðan fyrir að Íslendingar halda ekki á lofti hug-
myndum um stórt, öflugt og víðfeðmt ríki nor-
rænna manna liggur í því að þjóðin sér þennan tíma
með augum pólitískra áhugamanna um og uppúr
miðri nítjándu öld. Þá var Ísland ekki í þjóðbraut
norræns heimasvæðis heldur nýlenda og afskiptasti
útkjálki Evrópu. Hinir ungu og reiðu menn nítjándu
aldar drógu upp myndir af fræknum frjálsbornum
fornköppum annars vegar og kúguðum kotbænd-
um nýlendutímans hins vegar. Að þeirra mati voru
þetta before-and-after-myndir og sýndu afleiðingar
þess að þjóðin missti frelsi sitt og sjálfstæði.
Þessar myndir leystu úr læðingi mikinn kraft á
nítjándu öld. Þær voru leiðarljós sjálfstæðisbarátt-
unnar. Þær drifu endurreisn hinnar fornu tungu,
sem var orðin æði dönskuskotin. Segja má að Ís-
lendingar hafi lagt niður nútímamál sitt og tekið
upp hina fornu tungu.
Og í þessu andrúmi endurreisnar myndaðist
rými til sjálfsköpunar manna; tíminn hvatti fólk til
að gera betur en áður hafði verið gert. Það var að
vora á Íslandi. Og eins og þegar bráir af þunglyndis-
sjúklingi þá pökkuðu margir saman og flúðu til
Vesturheims.
Á þjóðhátíðinni á Þingvöllum 1874 fengu Ís-
lendingar sína fyrstu stjórnarskrá með ýmsum lýð-
réttindum. Það voru þó ekki þessi lýðréttindi sem
blésu Íslendingum kapp í brjóst. Þessi réttindi má
rekja til vaxtar borgarstéttar í kjölfar iðnbyltinga
og breyttra þjóðfélagshátta, sem enn höfðu ekki
orðið á Íslandi. Það hafði varla orðið nein þéttbýlis-
myndun á Íslandi sem orð var að gerandi og fyrir
utan sýslumenn og presta bjó íslensk borgarstétt í
Kaupmannahöfn. Íslendingar fögnuðu því ekki lýð-
réttindum sínum á þjóðhátíð á Þingvöllum heldur
var samkoman í hugum flestra hátíð þjóðernis-
vakningar. Og hún hafði mikil áhrif á sjálfsmynd
Íslendinga, einkum ungs fólks.
En kannski hefði þessi vakning ekki skilið eftir
sig nein varanleg spor ef ekki hefði komið til sauða-
sölunnar til Bretlands í kjölfar hennar. Þá fengu
bændur í fyrsta sinn í margar aldir greidda peninga
fyrir afurðir sínar. Og eins og við vitum eru pen-
ingar afl þeirra hluta sem gera skal. Og kannski
rekjum við þá sögu síðar. -gse
Í sland var numið á tímum hnattvæðingar byggðri á nýrri samskiptatækni. Skip nor-rænna víkinga voru tæknibylting. Þau gátu
siglt lengra og hraðar en nokkur önnur skip
þess tíma. Skipin umbreyttu veröld norrænna
manna. Þeir voru ekki lengur lokaðir af í dölum,
fjörðum og skerjagörðum heldur varð veröld
þeirra stór, samfélag þeirra fjölþætt og innan
þess myndaðist mikill auður.
Innhaf
Við þekkjum öll hvernig siglingar á Miðjarðar-
hafinu mótuðu menningu þeirra þjóða sem
við hafið búa. Fyrir tíma járnbrautalesta og
bifreiða voru samgöngur á landi tímafrekar. Það
gat tekið mann þrjár vikur að fara frá Róm til
Vínarborgar. Það hefði hins vegar tekið þennan
mann skemmri tíma að sigla til Sikileyjar, þaðan
til Krítar og loks til Alexandríu í Egyptalandi.
Miðjararhafið var þjóðbraut. Viðskipti þjóðanna
þvers og kruss yfir hafið sköpuðu aðstæður fyrir
menningu sem reis miklu hærra en meðal þjóða
sem þurftu að ferðast yfir lönd og fjalllendi.
Þjóðir sem nýttu sér stórfljót sem hraðbrautir
stækkuðu vissulega viðskiptasvæði sitt en árnar
fóru aðeins frá A til B. Hafið gat farið frá A til
B, en einnig til C eða D. Árnar og fjallaskörðin
gátu af sér tolla og vörugjöld á meðan hafið bauð
alltaf upp á nýja möguleika ef kaupin voru orðin
of kröpp á gömlum slóðum.
Með Víkingaskipunum varð til samskonar
innra haf sem tengdi saman heimalönd nor-
rænna manna. Frá Danmörku yfir til Danalaga í
Englandi, til skosku eyjanna og ríkis norrænna
manna á Írlandi, til Færeyja og Íslands og þaðan
yfir til Grænlands og loks aftur yfir hafið til
Noregs og þaðan niður til Danmerkur. Heima-
lönd norrænna manna náðu einnig með ám og
Brautarholti 8
Mán. - fim. 9-17
Föstud. 9-16
sími 517 7200 / www.ferdakort.is
Ingólfur Arnarson hefur verið notaður sem
táknmynd manna sem létu ekki beygja sig
undir miðstýrt vald heldur freistuðu þess
að byggja upp samfélag frjálsra manna
á fjarlægri eyju - einskonar Teboðskall.
Landnámsfólk Íslands kom hins vegar
ekki til að brjótast undan áhrifasvæði
norrænna manna í Norður-Atlantshafi; það
var þvert á móti hluti þessa svæðis og gat í
raun ekki lifað án virkra tengsla við það.
Málverk Johan Peter Raadsig (1806 - 1882)
Sú braut sem
Íslendingar
fetuðu eftir að
stórríki nor-
rænna manna
lognaðist út
af varð svo
miklu lakari en
sú sem Norð-
menn völdu,
að segja má
að 80 prósent
Íslendinga hafi
tortímst og
ekki komist á
leiðarenda.
66 samtíminn Helgin 28.-30. júní 2013