Fréttatíminn - 26.07.2013, Blaðsíða 50

Í ársbyrjun 1866, fyrir 147 og hálfu ári, fékk Ísafjörður kaup-staðarréttindi. Þetta var ekki
stór bær. Á Eyrinni voru 35 hús. Í
þeim bjuggu 220 manns; eða rúm-
lega sex manns í hverju húsi. Við
myndun þessa bæjarfélags fóru fram
kosningar til bæjarstjórnar og í þeim
hafði 21 atkvæðisrétt; eða 9,5 pró-
sent bæjarbúa.
Þessir kjósendur voru allir karl-
ar; konur fengu ekki kosningarétt
fyrr en 1915. En það höfðu ekki allir
karlar kosningarétt 1866; heldur að-
eins eignamenn. Til að fá að kjósa
þurftu þessir karlar að eiga eignir að
andvirði um þúsund ríkisdala. Það er
eiginlega vonlaust (og enn frekar til-
gangslaust) að reikna þá upphæð til
núvirðis. Peningalegt mat á eignum í
fátæku samfélagi nítjándu aldar hef-
ur allt aðra merkingu en virði pen-
inga í dag. Það þekkja þeir sem hafa
ferðast um lönd þar sem er raunveru-
leg peningaleg fátæk. En ef horft er
framhjá slíku; þá eru 1000 ríkisdalir
um 1866 líklega jafnvirði vel rúmlega
hálfrar milljónar króna í dag.
Ef við gerum hins vegar ráð fyrir
að íbúar Ísafjarðar hafi endurspegl-
að aldurs- og kynjaskiptingu lands-
manna allra á þessum tíma; þá hafa
líklega verið um 48 karlar 25 ára og
eldri á Ísafirði þegar fyrstu bæjar-
stjórnarkosningarnar fóru fram. 44%
prósent þeirra áttu nægar eignir til
að fá að kjósa. 56% karla eldri en 25
ára en voru sviptir kosningarétti
vegna fátæktar.
Ef við miðum við það réttlæti sem
felst í núgildandi lögum (allir 18
ára og eldri hafa kosningarétt) þá
fengu 84 prósent þeirra sem væru
með kosningarétt 2013 ekki að kjósa
1866 vegna kyns, æsku eða fátæktar.
Þetta var samfélag sem var sniðið að
hagsmunum 16 prósent fullorðinna.
2,5 prósent áttu Ísland
Þessar bæjarstjórnarkosningar á Ísa-
firði skera sig ekki frá öðrum kosn-
ingum á Íslandi á nítjándu öld. Talið
er að um 9 prósent landsmanna hafi
haft kosningarétt til Alþingis á nítj-
ándu öld. Það er um þriðjungur full-
orðinna karla á þeim tímum; sjötti
hluti fullorðins fólks.
Alþingi var ekki valdastofnun á
þessum tímum; aðeins ráðgefandi
samkunda og veikur samráðsvett-
vangur eignamanna og nýlendu-
valdsins. Valdið var hjá konungi
og stjórnarráði nýlenduherranna í
Kaupmannahöfn.
Íslendingar gátu hins vegar haft
mótandi áhrif á samfélagið í gegn-
um starfsemi hreppanna, sem með-
al annars sinntu framfærsluskyldu
þegar fjölskyldunnar gátu ekki sinnt
henni. Að hreppstjórn komu skatt-
bændur, þeir bændur sem greiddu
eignaskatt.
Í upphafi nítjándu aldar er talið að
jarðir á Íslandi hafi verið um átta þús-
und. Við landnám voru flestar jarðir
eignarlönd; en þegar komið var fram
undir lok átjándu aldar og byrjun
þeirrar nítjándu er talið að um 90
prósent (og allt að 95 prósent) allra
jarða hafi verið byggðar leiguliðum.
Leiguliðar gátu haft atkvæðisrétt
ef þeir höfðu ævilangan leigurétt
að stórum jörðum; en meginþorri
þeirra hafði lítið sem ekkert að segja
um skipan samfélagsins.
Stórbændur, sem byggðu eigin
jörð, voru vart fleiri en 500 til 800
á þessum árum. Auk þeirra höfðu
helstu embættismenn, efnaðir kaup-
menn og fáeinir aðrir karlar einhver
ítök um mótun samfélagsins á nítj-
ándu öld; líklega um 2,5 prósent full-
orðinna landsmanna.
Harðæri drápu hina fátæku
Líf annarra landsmanna var komið
upp á náð og miskunn þessara herra.
Þetta fólk var undir vald þeirra sett
og sagan geymir mýmörg dæmi þess
að herrarnir fóru ekki vel með vald
sitt.
Um 10 til 15 prósent landsmanna
voru niðursetningar og þurfafólk,
sem hafði ekkert vald yfir lífi sínu.
Kannanir á afleiðingum harðæris
og náttúruhamfara sýna að fólk úr
þessum hópi var þrisvar til fjórum
sinnum líklegra til að farast en fólk
almennt. Fullorðið fólk var ekki
borið út í harðærum; en augljóst er
að þeim var fækkað skipulega með
kerfisbundinni vanrækslu.
Vinnufólk var um 40 prósent
landsmanna. Það hafði ekki kosn-
ingarétt eða önnur tækifæri til að
áhrifa í samfélaginu, var óheimilt að
giftast og eignast börn og var því í
raun dæmt til ófrjósams lífs og þræl-
dóms.
Meginþorri annarra landsmanna
voru síðan leiguliðar og fjölskyldur
þeirra. Þéttbýlismyndun við sjávar-
síðuna var sáralítil og fáir leiguliðar
eða vinnufólk sem hafði tekist að
flýja þangað undan vonleysi sveit-
anna.
Ef farið er með þjóð, sem er sam-
sett með þessum hætti, í gegnum
harðæri og hörmungar margra alda
(allt frá harðærum Sturlunguald-
ar að móðuharðindunum og síðan
miklum harðærum nítjándu aldar; er
augljóst að þessi harðindi hafa lagst
þyngst á þá efnaminni og réttlausu.
Við þekkjum þetta af yfirstand-
andi kreppu. Þótt sá vilji sé útbreidd-
ur að líta á Hrunið sem almennan
vanda, er augljóst að það lék verst þá
sem veikast stóðu; voru fátækir eða
heilsuveilir fyrir Hrun.
Tvær ranghugmyndir
Viljinn til líta framhjá þeirri aug-
ljósu staðreynd að erfiðleikar leiki þá
verst sem eru verst undir þá búnir;
byggir á útbreiddum hugmyndum
um íslenskt samfélag sem eiga sér
enga stoð.
Annars vegar að íslenskt samfélag
sé (og hafi jafnvel ætíð verið) stétt-
laust og að Íslendingar séu á ein-
hvern hátt jafnari en aðrar þjóðir.
Og hins vegar að Íslendingar séu á
einhvern hátt eðlislega sjálfstæðir,
beygi sig lítt undir yfirvald og hafi
því örlög sín fremur í eigin höndum
en annað fólk.
Eins og sjá má af samfélagsgerð-
inni á nítjándu öld er augljóst að hið
fyrra á sér litla stoð. Allt frá þræla-
haldi landnáms- og þjóðveldisaldar
og fram á okkur daga hefur mis-
skipting auðs og lífsgæða verið mjög
mikil á Íslandi. Því miður hefur þessi
misskipting lítið verið rannsökuð og
enn síður haldið á lofti. Íslendingar
vilja upp til hópa lifa sögu höfðingj-
anna. Saga fátækra, kvenna, barna,
þurfandi og þræla fer ekki hátt.
Síðari hugmyndin; sú um sjálf-
stæði Íslendinga; byggir á misskiln-
ingi. Í stöðnuðu samfélagi vista-
banda var það eina von vinnufólks
til sjálfstæðs lífs að reyna fyrir sér
sem leiguliðar á kotum þar sem öðr-
um hafði mistekist. Vinnufólk hafði
því einkahag af því að fjölskyldur
fátækra leiguliða yrðu leystar upp.
Grimm örlög leiguliða voru tækifæri
fyrir þá sem höfðu enn lakari stöðu.
Stöðnun samfélagsins og fá tækifæri
vógu því gegn augljósum hagsmun-
um vinnufólks, leiguliða og fátækra
til að krefjast í sameiningu aukins
jafnræðis.
Þegar tækifærið kom varð bylting
þessa fólks hljóðlaus. Um fjórðung-
ur Íslendinga flutti til Vesturheims
á seinni hluta nítjándu aldar. Í kjöl-
farið flutti meginþorri vinnufólksins
og leiguliðanna á mölina og gerðist
verkafólk á sjávarútvegi; vann dag-
launavinnu hjá þeim höfðingjum sem
höfðu aðstöðu til að taka lán fyrir
skútum og fiskiskipum.
Sjálfstæðisbarátta heiðabændanna
(eins og hún birtist til dæmis í Sjálf-
stæðu fólki) bætti ekki kjör hinna
fátæku og valdalitlu. Í raun viðhélt
hún eymd þeirra og valdaleysi.
Hægrið vann
verkalýðshreyfinguna
Eins og á við um flestar fyrrum
nýlendur hafa stjórnmál á Íslandi
fremur snúist um sjálfstæðisbaráttu
í ýmsum myndum fremur en stétta-
átök. Meira að segja þeir flokkar sem
lengst af skilgreindu sig sem verka-
lýðsflokka settu þjóðernissjónarmið
ofar hefðbundnum stéttarsjónarmið-
um. Þeir börðust meðal annars gegn
virkjunum og uppbyggingu stóriðju
á þeim forsendum að hagur af þess-
um framkvæmdum rynni í vasa út-
lendra auðhringa.
Eins og á við um margar fyrrum
nýlendur var íslenska verkalýðs-
hreyfingin klofin á milli hefðbundn-
ari vinstri f lokka með áherslu á
klassísk velferðarmál (almanna-
tryggingar, ókeypis heilbrigðisþjón-
ustu og skóla) og þjóðernissinnaðra
hægrimanna með áherslu á sjálfs-
bjargarviðleitni einstaklinga. Verka-
lýðshreyfingin var í raun klofin langt
fram eftir síðustu öld og náði ekki að
virkja sameiningarmátt sinn fyrr en
á sjöunda áratugnum; og þá fremur
 RanghugmyndiR um Íslenskt samfélag
Valdaleysingjar sem lifa í sögu höfðingjanna
Á tyllidögum halda valdsmenn því fram að Ísland sé stéttlaust samfélag og hér séu allir jafnir;
sjálfstætt fólk sem beygir sig ekki undir vald annarra. Ekkert í sögu okkar styður þessar hug-
myndir; þvert á móti. Saga okkar er saga langvarandi kúgunar örfárra á valdalausum fjöldanum.
Fyrir 10GB getur þú
hlaupið 380 maraþon
með Runkeeper
tal.is/10GB
Meira að segja þeir
flokkar sem lengst af
skilgreindu sig sem
verkalýðsflokka settu
þjóðernissjónarmið ofar
hefðbundnum stéttarsjón-
armiðum. Þeir börðust
meðal annars gegn virkj-
unum og uppbyggingu
stóriðju á þeim forsendum
að hagur af þessum fram-
kvæmdum rynni í vasa
útlendra auðhringa.
50 samtíminn Helgin 26.-28. júlí 2013