Læknablaðið - 01.07.1979, Side 54

146
LÆKNABLAÐIÐ
yfir íslensk sjúkdómanöfn,10 Tilraun at
upptelja sjúkdóma þá er at bana verda,
og ordit geta fólki á íslandi11 og athuga-
greinar við Lækningabók J.P.13 Úr sjúk-
dómaregistri vitnar G.M. til þessa: „Mein-
læti, innanmein, innansullir er eitt höfuð-
nafn yfir allskyns innvortis samdrætti,
ígerðir og sulli, bæði fyrir ofan og neðan
þindina, hvaraf auðráðið er at orðið inni-
bindr vomica pulmonis, empyema, hy-
dropes locales saccatos, hydatides et
scirrhos cavit. pect. et abd. etc. Séu mein-
læti fyrir brjóstinu kallaz brjóstveiki yfir-
höfuð, en séu þau fyrir lífinu, heitir fylli.“
(10. bd. bls. 16).
„Sullr er í fyrstu merkingu lukt eða
opit kýli (abscessus). . . . í öðru lag'i
merkir sullr æxli þau er læknar kalla
tumores cystici s. tunicati, af hýði því
þau eru inní; sérílagi kalla menn sulli
posa þá er myndaz einna helzt í lungum,
lifur og milti, og læknar kalla hydatides
s. hydr. saccatos, hverjir optast eru fullir
með vatnsglætu og stundum graftarvilsu;
posana sjálfa, eðr hýðissullina er opt
slitna upp með hóstanum, kalla þeir sulla-
hús.“ (10, 10. bd„ bls. 42).
Um þetta segir Guðmundur: „Hvort
hann hafi sjeð lækningabók Jóns Pjeturs-
sonar og stuðzt við hana áður en hann
skrifaði fyrri ritgerðirnar, verður ekki
sagt, en sennileg.t má það virðast, þar sem
bókin var snemma til í mörgum hand-
ritum.“ (7, bls. 17).
Sennilega ályktar hann þetta af því er
segir í formála fyrir lækningabókinni, að
hún sé rituð á árunum 1772-75 og Jón
hafi aukið við hana meðan honum entist
aldur, eða til 1801 og síðan segir: „Sök-
um þess að einginn gaf sig fram, er hvetti
til prentunar nefndrar bókar, lá hún í
dái, uns bókþrykkjari G. Skagfjörð og
apothekarasveinn Halldór Árnason öðluð-
ust, sá fyrri afskrift bókarinnar, en hinn
aðal-ritið, sem afskrifaði það 5 eða 6 sinn-
um fyrir vini sína.“ (13, bls. IV).
Af þessu verður þó helst ráðið, að eng-
in afskrift hafi verið gerð af bókinni með-
an höfundur var á lífi og er það í sam-
ræmi við ritunartíma þeirra handrita bók-
arinnar, sem nú eru varðveitt í Lands-
bókasafni. Einnig af öðrum ástæðum er
ólíklegt að S.P. hafi stuðst við lækninga-
bók J.P., er hann samdi sjúkdómaregistrið.
í því er hvergi vitnað til hennar, þó
Sveinn vitni bæði til lækningabókar séra
Odds á Reynivöllum og séra Þórðar í
Hítardal, og til beggja hinna prentuðu
bóka J.P. „Den saakaldede Islandske
Skiörbug"12 og „Stutt ágrip um Iektsyke,
Hólum 1782.“ Ennfremur getur Sveinn í
dagbókum sínum ekki lækningabókar J.P.
fyrr en 20. maí 1824, að hann segist fá
hana senda frá Skagfjörð (Í.B. 2-4, 8vo).
í þessu sambandi er rétt að geta einnar
heimildar um sullaveiki, sem hefur farið
fram hjá þeim, sem ritað hafa um sögu
hennar hér á landi, en hún er í Den saa-
kaldede Islandske Skiþrbug, þar sem höf-
undur er að ræða um „Epidemici eller
Landfar-Syger“ og „Endemici (Inden-
landske Sygdomme)“ og segir: og at Is-
land ikke har Mangel af det sidste Slags
(endemici), er unægtelig, da der mærkes
adskillige Slags af Forstoppelser, som
yttrer sig i Leveren, Milten og Tarme-
hindens Kiertler (Glandulis Mesenterii),
hvorpaa som oftest fölger Vattersot og
tilsidst Döden“ (12, bls. 12-13). „Disse
Forstoppelser hiemsöge begge Kiön,
Fruentimmerne i Besynderlighed, og for-
nemmelig dem der ikke havt sine egne
Sager. De ledsages gierne hos de unge
Börn med en stærk Ræben eller con-
vulsiviske Smerter, som idelig plage
Patienterne, indtil de omsider bryde ud i
en stærk Hævelse paa forbemeldte Stæd-
er, og hvorved hele Underlivet meget
ofte opsvolmer.“ (12, bls. 13 nm).
Auðvitað þekkti Sveinn ofangreinda til-
vitnun í bók Jóns, en samanburður á
henni og fyrrgreindar tilvitnanir í sjúk-
dómaregistur Sveins bendir ekki til, að
hann hafi tekið neitt eftir Jóni.
Um hina ritgerð Sveins segir G.M.:
„Svo skýr maður sem Sveinn var og sýnt
um náttúrufræði, ber þó Jón Pjetursson
af honum sem læknisfræðingur, og sjest
það ljósast á hinni ritgerð Sveins: Um
Sjúkdóma, sem til bana verða á íslandi.
Þar talar hann (bls. 22-23) um lifrar- og
miltissótt. Með orðinu sótt á hann við alla
þá sjúkdóma, sem eru samfara hitaveiki.
. . . Hann telur þessar tvær sóttir til
þeirra, er hann kallar „tímabundnar" . . .
Það er auðsætt, að ekki er unt að setja