Læknablaðið - 15.11.1989, Blaðsíða 63

LÆKNABLAÐIÐ
379
sem menn þurfa til að geta lifað. Síðan kemur
að því að spyrja, hvort menn eigi ekki rétt til
þess sem menn þurfa til að geta lifað góðu lífi.
Með því að bera upp þessar spumingar, förum
við út fyrir eiginlega siðfræði og nálgumst
það svið, sem kalla má félagsmálapólitík.
Spumingin fjallar nánast um það, hvað þurfi
til að höndla hamingjuna.
Hér hafa verið nefnd til sögunnar tvö afar
flókin og umrædd hugtök: þörf og hamingja.
Verða menn hamingjusamir við að fá þörfum
sínum fullnægt? Er hægt að gera endanlega
skrá yfir mannlegar þarfir eða er sú skrá
óendanleg? Teljast til þeirra þarfa andlegar,
sálrænar og tilfinningalegar þarfir? Ef svo er,
eiga menn þá óskoraðan rétt til að mega njóta
þeirra? Ef menn hafa þær ekki við hendina,
á þá einhver að vera tiltækur, sem útvegar
mönnum þær?
Hér ber að greina á milli tveggja efna.
Hið fyrra er: Hvað er rétt að gera? Hið seinna
er: Hvaða útdeiling á gögnum og gæðum er
réttlát í heimi þar sem allt er af takmörkuðum
og skomum skammti?
Það er rótgróin hugmynd, að menn hljóti að
verða að ávinna sér rétt til aðgangs að þeim
gæðum, sem þeir þurfa til að lifa. Það sé
réttlátt sem menn eiga skilið. En hvemig á
að mæla það hvað hver á skilið? Og hver á
að mæla það? Og er nokkur leið að gæta alls
réttlætis í þessu efni nema menn hafi jafna
aðstöðu í upphafi? Þá vilja og enn aðrir bæta
því við, að ekki sé réttlæti nema allir beri hið
sama úr býtum. Það beri að skipta gæðum
þannig, að hver fái jafngilda hlut, hvert svo
sem framlag hans er. Nú er það svo, að menn
em misjafnlega af guði gerðir. Sumir hafa
tvítugir afrekað meira en áttræðir. Og er það
þá réttlátt, að þeir sem leggja meira á sig, þeir
sem sýna meira áræði og dugnað en aðrir, fái
það sama sem þeir sem liggja í leti og hafa
enga hugkvæmni til að bera?
Suum cuique - (hverjum sitt) - segir fomt
máltæki. Æ sér gjöf til gjalda. Auga fyrir
auga og tönn fyrir tönn. En það er erfitt
að meta, hvaða verðlaun menn eiga að fá
fyrir vinnu sína, hvaða refsing er mátuleg
hverjum glæp. Yfir þessu hafa hinir skörpustu
menn setið alveg frá því verkamennimir
unnu í víngarðinum svo sem segir í 20.
kap. Mattheusarguðspjalls, og frá því farið
var að taka refsingar í lög á gmnni þeirrar
hugmyndar að menn gætu afplánað sekt með
því að þola þyngsli og harðræði. Jafnt gjald
fyrir jafnt framlag er regla, sem ekki verður
framkvæmd.
Hver á það skilið að fá flautu í hendur? Svo
spyr Aristóteles í Stjórnmálafrœðinni. Að
sjálfsögðu sá sem kann að spila á flautu og
hefur hug á því. Til lítils væri að láta flautu
í hendur þeim, sem ekki kann með hana að
fara og hirðir lítt um fautuspil. Það er því
niðurstaðan í þessu máli, að rétt sé að hver
hafi sama rétt: Allir mega jafnt spila á flautu.
En það eru ekki nema sumir sem notfæra sér
hann, nefnilega þeir sem em músikalskir.
Hinum er sama. En það hefur enginn rétt
til einhvers vegna þess eins að hann er sá
sem hann er eða að hann metur þörf sína
með einhverjum hætti. Þótt ég telji mig þurfa
bifreið, skapar það mér engan rétt til þess að
fá slíkan hlut afhentan til eignar. Ég á rétt
á því einu, sem allir aðrir hafa sama rétt til.
Ég hef rétt til að sjá fyrir mér og fullnægja
þörfum mínum. En það hvemig til tekst fer
eftir því, hversu ég legg mig fram. En þar
með er ekki sagt, að ég eigi að fá af gögnum
og gæðum alveg jafn mikið og allir aðrir, sem
leggja sig jafn mikið fram. Sumurn finnst það
óréttlæti. En það er þó lítið móts við það sem
yrði, ef réttur manna færi eftir því, hverjir
þeir eru, af hvaða ætt, húðlit, trú, stétt. Nú
á dögum teldist það óréttur. Og það á rót
sína að rekja til þess, að kenningar um jafnan
rétt til eftirsóknar eftir gæðum em nú orðnar
rótgrónar, og lögbundin forréttindi afnumin í
lýðræðisríkjum.
Það er þannig hægt að skipta réttindum í
tvennt.
í fyrri flokkinn falla réttindi til þess að
vera, réttur til lífs, réttur til að vera persóna
að lögum, réttur til að vera þátttakandi í
samfélagi manna, réttur til að vinna fyrir
sér og að vera meðhöndlaður að lögum. í
seinni flokkinn falla réttindi til að ávinna sér
gögn og gæði, til aðgangs að því sem þarf
til að fullnægja þörfum. Það gæðamagn, sem
menn telja sig eiga skilið fyrir eigin atorku, er
misjafnt eftir því hversu mikið er framleitt af
slíkum gæðum í hverju landi. Kínverji telur
sig eiga skilið aðeins brot af því sem við
teljum okkur eiga skilið fyrir sama framlag,
sömu vinnu. Gæðum er því misskipt. Samt