Læknablaðið - 15.03.1993, Blaðsíða 8

96
LÆKNABLAÐIÐ 1993; 79: 96-105
Þorsteinn Loftsson
NÝJAR AÐFERÐIR TIL AÐ HAFA ÁHRIF Á
FRÁSOG OG DREIFINGU LYFJA
INNGANGUR
Það er draumur hvers manns sem fæst við
rannsóknir í lyfjafræði að uppgötva nýtt lyf en
þetta er þó tjarlægur draumur. Reynslan sýnir
að af hverjum 9000 nýjum efnasamböndum
sem eru samtengd og rannsökuð með tilliti
til lyfhrifa verður aðeins eitt að nothæfu lyfi.
Mörg lyf og lyfjaflokkar hafa verið uppgötvuð
fyrir ,slysni eða með einhverjum happa og
glappa aðferðum. A seinni árum hefur verið
reynt að þróa aðferðir sem hægt er að beita
við hönnun og rannsóknir á nýjum lyfjum (1).
Við rannsóknir á nýjum lyfjum hef ég beitt
tveimur kerfisbundnum aðferðum til að hafa
áhrif á frásog lyfja inn í líkamann, dreifingu
þeirra um líkamann og útskilnað þeirra út úr
líkamanum. Þessar aðferðir byggjast annars
vegar á forlyfjum og hins vegar á mjúkum
lyfjum (sjá skilgreiningu á forlyfjum og
mjúkum lyfjum síðar í greininni).
Þegar reynt er að hafa áhrif á frásog,
dreifingu og umbrot lyfja með hönnun
forlyfja eða mjúkra afleiðna af þekktum
lytjum eru framkvæmdar efnafræðilegar
breytingar á lyfjasameindunum. Þetta leiðir
til þess að heilbrigðisyfirvöld líta á forlyf og
mjúk lyf sem algjörlega ný lyf og krefjast
kostnaðarsamra og tímafrekra rannsókna.
Þessar rannsóknir geta tekið um eða yfir 10 ár.
Því er freistandi að reyna að finna auðveldari
aðferðir og um leið ódýrari, sem hægt er
að nota til að hafa áhrif á frásog lyfja og
dreifingu. Með nýjum og betri lyfjaformum
reynast oft gömul og velþekkt lyf betur en
ný. Gömul lyf í nýjum búningi fá oft nýtt
lækningafræðilegt gildi. Með þetta í huga
hef ég rannsakað fléttur (komplexa) lyfja og
cýklódextrína og frásog lyfja í gegnum húð.
Mynd 1 á að sýna feril lyfs í líkamanum
Grein þessi er byggð á erindi sem höfundur flutti á
ráðstefnu um rannsóknir í læknadeild Háskóla íslands
þann 6. desember 1992. Erindinu var ætlað að gefa stutt
yfirlit yfir helstu rannsóknir sem höfundur hefur stundað
undanfarin 15 ár.
(2). Við gefum lyf í ákveðnu lyfjaformi,
til dæmis töflu. Taflan þarf að sundrast í
meltingarveginum og lyfið að leysast upp
áður en það getur frásogast út í blóðrásina.
Hæfni lyfjaformsins til að láta frá sér lyfið í
uppleystu formi ákvarðar lyfjagerðarfræðilegt
aðgengi (pharmaceutical availability) lyfsins
í lyfjaforminu. Þegar lyfið hefur leyst
upp frásogast það út í blóðrásina. Hæfni
lyfjasameindarinnar til að frásogast frá
meltingarveginum og komast óskaddað
framhjá lifrinni og út í hina almennu blóðrás
líkamans ákvarðar líffræðilegt aðgengi
(biological availability) hennar. Aðgengi lyfs
skiptist þannig í lyfjagerðarfræðilegt aðgengi
og líffræðilegt aðgengi. Eftir að lyfið hefur
frásogast út í blóðrásina, dreifist það með
blóðrásinni um líkamann, brotnar niður í ýmis
virk og óvirk umbrotsefni og að lokum er það
skilið út úr líkamanum í óbreyttu formi eða
sem umbrotsefni. Yfirleitt nær aðeins lítill
hluti lyfsins að tengjast viðtækjum líkamans
og valda tilætluðum lyfhrifum. Því má ef til
vill líkja venjulegri lyfjameðferð sjúkdóma
við að skjóta flugu með haglabyssu. Ef við
skjótum nógu oft og nógu lengi tekst okkur
sennilega að lokum að aflífa fluguna en
flest höglin missa marks og valda spjöllum
á umhverfinu. I rannsóknum mínum hef
ég reynt að gera notkun lyfja markvissari
þannig að hægt yrði að ná jafngóðum eða
betri lækningafræðilegum árangri með minni
lyfjaskammti.
Frá því að ég fór að stunda rannsóknir í
lyfjafræði hef ég aðallega rannsakað á hvern
hátt hægt er að beita ýmsum efnafræðilegum
og eðlisefnafræðilegum aðferðum til að hafa
áhrif á frásog og dreifingu lyfja í líkamanum.
í rannsóknum mínum hef ég meðal annars
haft eftirfarandi til hliðsjónar:
1. Frásog lyfs og dreifing (farmakókínetik
lyfs) í líkamanum er meðal annars háð