Búskapur hins opinbera 1980-1984 - 01.02.1986, Blaðsíða 26

24
liður sé vísbending um lánsfjárþörf hins opinbera, eða öllu heldur þeirra
opinberu umsvifa, sem þessi skýrslugerð nær til. Ber þá sérstaklega að geta þess,
að endurlánareikningur ríkissjóðs kemur hér ekki inn í myndina, né heldur
lánastarfsemi annarra opinberra aðila, sem til þessa hafa ekki talist til A-hluta
ríkisreiknings. Þjóðhagsstofnun vinnur nú að frekari athugunum og skýrslugerð
um þetta efni og verða niðurstöður birtar á næstunni.
6. Obein umsvif hins opinbera.
6.1 Inngangur.
Eins og fram hefur komið, hefur þátttaka hins opinbera í hagkerfinu, sem
ekki verður beinlínis aðgreind í þjóðhagsreikningum, lítt verið rannsökuð
kerfisbundið, enda oft óhægt um vik. Hitt er þó víst, að heildarumsvif hins
opinbera, bein og óbein, hafa stóraukist á undanförnum áratugum. Hér á eftir
verður fjallað stuttlega um óbein umsvif hins opinbera og hvernig þau koma
helst fram, sem eins og áður segir er einkum með fernum hætti: Með þátttöku
hins opinbera í almennum atvinnurekstri; með sérstökum skattalegum ráðstöf-
unum, sem ýmist íþyngja eða hygla einstökum atvinnugreinum eða þjóðfélags-
hópum; með lántökum, lánveitingum og lánsábyrgðum; og að lokum með
lagaákvæðum, sem takmarka athafnir fyrirtækja og heimila.
6.2 Opinber fyrirtœki.
Með opinberum fyrirtækjum er hér átt við stofnanir í eigu hins opinbera, sem
standa að öllu eða verulegu leyti undir kostnaði við starfsemi sína með tekjum af
sölu á vörum og þjónustu eða hafa með höndum starfsemi sem í meginatriðum
er hliðstæð starfsemi einkaaðila. Slíkum fyrirtækjum má skipta annars vegar í
framleiðslufyrirtæki, þ.e.a.s. fyrirtæki sem framleiða vöru og þjónustu, og hins
vegar lánastofnanir eða sjóði. Þó verður að hafa ýmsa fyrirvara á þessari
skiptingu, sjá m.a. grein 2.2 hér að framan.
Ekki er til neitt einhlítt hagfræðilegt samband milli tilurðar opinberra
fyrirtækja og þeirrar vöru, sem þau framleiða. Samneysluvörur geta allt eins
verið framleiddar af einkaaðilurn sem opinberum fyrirtækjum. Astæður fyrir
tilurð opinberra fyrirtækja geta hins vegar verið af margvíslegum toga, allt frá
tæknilegum til stjórnmálalegs. Hér skulu nefndir nokkrir þættir framkvæmda-
legs eða tæknilegs eðlis sem taldir eru réttlæta stofnun opinberra fyrirtækja. í
fyrsta lagi getur eðli vöru eða þjónustu verið þannig, að ekki er talið heppilegt
að mati flestra, að einkaaðilar sjái um framboð hennar. Þetta á t.d. við um
þjónustu réttar- og öryggiskerfisins, sömuleiðis að hluta um menntakerfið. í
öðru lagi getur tilurð opinbers fyrirtækis komið í stað annars nauðsynlegra
afskipta hins opinbera. En ýmis skilyrði í þjóðfélaginu geta stuðlað að
óhagkvæmri notkun framleiðsluþáttanna, sömuleiðis að einkasölu og árekstrum
milli hins opinbera og einkaaðila, sem aftur kallar á viss afskipti hins opinbera.
Hið opinbera getur því í mörgum tilfellum staðið andspænis valinu á milli
mismikilla afskipta (stýringar) eða þess að standa sjálft að framleiðslu viðkom-
andi vöru og þjónustu. Dæmi um slík opinber fyrirtæki eru Póstur og sími,
Vegagerð ríkisins, ÁTVR og Fríhöfnin Keflavíkurflugvelli.