Sagnir - 01.06.1995, Blaðsíða 26

Svona haf3i þetta verið öldunt saman
þegar fyrsta alda þeirrar flóðbylgju sem
síðar sópaði þessum átrúnaði burt af Is-
landi, skolaðist hingað á land. Ekki er vit-
að nákvæmlega hvenær eða hvar fyrst
heyrðist til fylgismanna Marteins Lúthers
hér á landi10 en upphafslota siðaskiptanna
á Islandi er aðallega tengd nafni eins
manns; Gissurar Einansonar, fyrsta lút-
herska biskupsins í Skálholti ffá árinu
1540. Með lútherskum sið fékk yfirmaður
kirkjunnar reyndar nýtt nafn og kallaðist
nú „superintendent" í stað biskups áður.
En sú nafngift varð ekki langlíf í íslensku
máli þótt hennar hafi gætt í tíð Gissurar.
Eitt af meginbaráttumálum Lúthers-
sinna var einmitt að snúa hugum fólks frá
helgum mönnum og helgigripum því í
augum þeirra var allt hjáguðadýrkun og
skurðgoðatrú sem ekki samrýmdist heil-
agri ritningu. Það var sem sagt verkefni
Gissurar Einarssonar að beita sér gegn trú
og siðum sem tengdust krossinum í
Kaldaðarnesi og skríni Þorláks helga.
Ekki reyndist það auðsótt verk, eins og
senn mun vikið að.
Hvað vissi fólk?
Islendingar höfðu framan af litla þekk-
ingu á því hvað þessi nýja trú snérist um.
Þó hafði mikið gengið á hér um Hvíta-
sunnu 1539 þegar embættismenn kon-
ungs riðu húsum í Viðeyjarklaustri,
rændu þar og rupluðu og misþyrmdu
heimamönnum. Þá var ekki minna uppi-
stand vorið 1541 þegar konungur sendi
hingað herskip og Ogmundur biskup var
handtekinn og fluttur sem fangi til
Kaupmannahafnar. En hvort almenning-
ur gerði sér yfirleitt grein fyrir að hér
bjuggu að baki trúarlegar deilur er óvíst.
Þótt hér hafi eitthvað heyrst til manna
sem hallir voru undir kenningar Marteins
Lúthers er ólíklegt að venjulegt fólk hafi
skilið hvað raunverulega í þeim fólst og
auk þess gat það ekki skipt neinu veru-
legu máli því allt var það bannsett villu-
trú samkvæmt úrskurði páfa og kirkju.
Þegar lútherskur biskup var sestur að í
Skálholti tóku mál hins vegar að skýrast.
I forspjallsbréfi að nýrri kirkjuskipun
sem lögð var fyrir Alþingi sumarið 1541
kemur glögglega fram hvaða breytingar
voru í vændum á kristnihaldi í landinu
og hver eftirmæli kaþólskan fékk hjá
hinum nýju lúthersku yfirboðurum:11
hefir antakrists selskapur framsett oss
djöfullega lærdóma með hræsni. það
er undir mikilli heilagleikans mynd
kennandi og predikandi: lygð, fullnað-
argerðir, statútur, klaustrareglur, varð-
veitingar, aflát, pílagrímareisur,
bræðraskap, uppþenktar fórnfæringar,
messulegar svívirðingar, hreinsunareld,
vígt vatn, föstulögmál, möglan tíða-
lesturs, sálutíðir, helga staði, klukkna-
skirn, smurningar, krúnur, vígð klæði,
þeirra óhreinlegasta hreinlífi, hjóna-
bandsins afneitan sem þó er af guði
skapað og sett, forboð fæðslunnar, for-
boð Kristí blóðs, ákallan heilagra og
umbreytni allra verka og andlegra
embætta með hveiju þeir kenndu oss
við guð að forlíkjast, fúllnaðargerð
fyrir syndimar og í svo máta útvega
syndafyrirgefning. . . . Þessar antakristí
lygar sendum vér aftur heim til djöfö
ulsins þaðan sem þær em komnar en
gefurn Guði dýrðina.
Hér er í stuttu máli ráðist að öllu því sem
fólki í þessu landi var heilagt. Hver gat
tekið slikt og þvílíkt alvarlega? I öllu falli
er víst að þær breytingar sem nýja kirkju-
skipunin kvað á um voru fyrst í stað
dauður bókstafur jafnvel þótt skjalið væri
samþykkt á þinginu. Sumir prestar höfðu
reyndar neitað að samþykkja hana en
fengu að vera í friði með sín brauð þrátt
fyrir það.12 Það var nefnilega hægara sagt
en gert að framfylgja öllum þeinr breyt-
ingum sem kirkjuskipunin fól í sér. Erfitt
var að útskýra og réttlæta þessar breyt-
ingar þvi fáar bækur voru til um hinn
nýja sið í landinu.13 Hér hafði heldur
ekki átt sér stað nein almenn vakning
eins og sumsstaðar suður í Evrópu. Hér
vom engar borgir og hugmyndir hlutu
að berast seint milli manna því landið var
stórt, fólkið fátt og bjó strjált í afskektunr
byggðum. Og það var ekki bara erfitt að
kynna hinn nýja sið, það þurfti líka að
sannfæra fólk um að trú feðranna væri
ekki lengur góð og gild.
Gissur fór sér hægt
Það voru ekki margir lútherskir menn á
Islandi á þessum tíma. Gissur superin-
tendent átti í raun engan annan kost en
að fara rólega í sakirnar ef hann ædaði að
halda friðinn i landinu og velli sjálfur.
Hann hafði ákveðið að halda eftir dóms-
valdi í ýmsum málum sem kirkjuskipun-
in nýja hafði sett undir veraldlega dóm-
stóla og voru einkum mál sem vörðuðu
hjúskapar- og skírlífisbrot af ýmsu tagi.
Með þessu móti gat hann aflað sér góð-
vilja fjölda fólks á þann hátt að dæma
mildilega fyrir afbrot af þessu tagi. Lætur
hann í bréfum nægja að árninna menn
sem gerst höfðu brotlegir og krefst í
mesta lagi yfirbótarverka í kaþólskum
stíl.14
En þrátt fyrir alla varkárni var óum-
flýjanlegt að kæmi til átaka. Menn hlutu
skiljanlega að vera ákaflega hneykslaðir á
þessum nýjungum og álíta þær klára
villutrú. Enda fór svo að prestarnir gerðu
uppreisn og sögðu jafnvel af sér prest-
dómi svo að Gissur neyddist jafnvel til að
vigja leikmenn til þjónustu.15 Það ríkti
sannkallað ófremdarástand i Skálholts-
stifti og sumir borguðu ekki biskups-
tíund í nokkur ár en aðrir neituðu að
leggja Gissuri til hesta á yfirreiðum sem
venja var að biskupar nytu.16 Astandið
var svo alvarlegt að Gissur óttaðist jafnvel
um öryggi sitt og taldi vissara að hafa á
ferðum sínum brynjaðan her sér til með-
reiðar, búinn skotvopnum og lensum.17
Friðarsamningur og brúðkaup
En Gissuri var ekki bara hætta búin á því
sem átti að heita hans eigin yfirráða-
svæði. Norður í Skagafirði sat Jón Ara-
son biskup á Hólum ósnortinn af allri
„Lúters villu“. Það var nú vissara fyrir
Gissur að reyna að hafa þann höfðingja
góðan svo ekki þyrfti að glíma við hann
líka ofan á allt annað. Þeir tveir höfðu
reyndar gert með sér eins konar friðar-
samning svo að ekki þurfti Gissur að hafa
áhyggjur nteðan hann gilti.18 Kristján
konungur hafði boðað Jón biskup á sinn
fund með Gissuri þegar hann fór í
vígsluferð sina haustið 1542. Jón fór
hvergi en sendi Sigurð son sinn í staðinn.
Virðist þeim Gissuri og Sigurði verða vel
til vina í Kaupmannahöfn eins og sjá má
af eftirfarandi dagbókarfærslu Gissurar: 19
hafa þeir komið til mín ii ganga séra
Sigurður et cetera. I hvort sinn hentað
fyrir viii hvíta Rostokkaröl. Drakk ég
því nærri mikið öl í þetta nrálið.
Þegar Gissur kom heirn úr vígsluferðinni
vorið 1543 hafði hann meðferðis vín-
tunnu handa Hólabiskupnunr til merkis
24 SAGNIR