Sagnir - 01.06.1995, Blaðsíða 43

sér þurfa þeir enga slíka réttlætingu;
sannleiksástin ein réttlætir fyllilega störf
þeirra. Sókn í almenningsvinsældir getur
leitt sagnfræðinga á glapstigu og á þvi
aldrei í sjálfu sér að verða þeim keppi-
kefli. En ef slíkar vinsældir hljótast má
líta á þær sem haldkvæman kaupbæti.
Stundum heyrast þær raddir að sagn-
ffæðirit nái trauðla fótfestu hjá almenn-
ingi vegna þess að þau séu þurr, tyrfin
eða skýrslukennd, en þetta er goðsögn.
Vitaskuld er það á hendi sagnfræðinga
sjálfra hvemig þeir framreiða sannleika
sinn og einhverra hluta vegna hefur rit-
stíll greinarinnar þróast inn á ákveðnar
brautir. Hér kann einhverju um að valda
eðlislæg varfæmi sagnfræðinga. En að
sjálfsögðu verður að gera þær kröfur til
höfunda sagnffæðirita ekki síður en höf-
unda sögulegra skáldsagna að þeir séu rit-
færir. Sagnfræðingum ber ekki síður en
skáldum að fága texta sinn svo að hann
verði læsilegur og athyglisverður. Þessi
þáttur vill oft gleymast en til allrar ham-
ingju finnast þó sagnfræðirit sem skrifuð
eru í leiftrandi stíl án þess að slegið sé af
vísindalegum kröfum. Slíkar perlur geta
reynst áhrifameiri en bestu sögulegu
skáldsögur.
A því leikur enginn vafi að sögulegar
skáldsögur geta haft áhrif á sagnfræðina.
Eg hef heyrt fleiri en einn íslenskan
sagnfræðing lýsa því yfir að lestur sögu-
legra skáldsagna á unglingsárum hafi ráð-
ið úrslitum um hvaða grein hann valdi
sér. Hvort ætli að skilji eftir sig djúpstæð-
ari tilfinningu fyrir íslensku samfélagi í
upphafi 16. aldar, Anna frá Stóru-Borg eða
Islandssaga Þórleifs Bjamasonar? Hvað
væri Jón Hreggviðsson annað en undir-
málspersóna í íslenskri sagnfræði ef Lax-
ness hefði ekki tekið hann upp á arma
sína? Sögulegar skáldsögur geta vissulega
bjagað hina réttu sagnffæðilegu mynd3
en þær skerpa þætti sem sagnfræðin nær
ekki nema að takmörkuðu leyti til:
Mannleg örlög. Sú huglægni sem höf-
undur sögulegrar skáldsögu leyfir sér get-
ur laðað fram mikla innlifun hjá lesand-
anum og sagnfræðin fær aldrei keppt við
hana, því að sagnffæðin sem ffæðigrein
stefnir að sem mestri hlutlægni.
En hvar liggja þá mörk sagnfræði og
skáldskapar? Að minni hyggju em þau
ekki til því að kvarðinn frá hlutlægni yfir
í huglægni er eitt órofa ferli. Sagnfræðin
liggur þá á endimörkum hlutlægninnar
en teygir sig eitthvað inn í huglægni.
Mörkin verða ekki fundin fyrr en ein-
hver tekur sér úrskurðarvald, dregur strik
á þessa línu og segir: Svona langt yfir í
huglægni má sagnfræðin fara. Hingað og
ekki lengra. En hver er þess umkominn
að setja strikið á línuna? Hver getur
hlaðið vamarmúrana um sagnfræðina?
Enginn. Spurningunni um hvað sé sagn-
fræði og hvað sé skáldskapur má ef til vill
að einhveiju leyti snúa upp í það hvað sé
veruleiki og hvað sé ímyndun. En þegar
öllu er á botninn hvolft, þá er ímyndun-
in veruleiki út af fyrir sig og hluti mann-
legrar reynslu eigi síður en atburðir
hversdagslífsins.
Hjá Grikkjum að fbmu vom mennta-
gyðjumar níu. Ein þeirra var Klió, gyðja
sagnffæðinnar en meðal systra hennar vom
Kallíópa, gyðja sögulegs skáldskapar, og
fleiri bókmenntagyðjur. Þær systur vom
samrýmdar, léku saman, dönsuðu og
sungu. Hví skyldi ekki svo haldast áffam?
Er einhver ástæða til að stía þeim í sundur?
1 Hér heyri ég einhvem hreyfa andmælum: „Hvað með vísindaskáldskap
sem horfir inn í framtíðina á svipaðan hátt og sögulega skáldsagan inn í
fortíðina? Aldrei getur hann haft neina sögulega sldrskotun eða sagn-
fræðilega merkingu." Því er ég ósammála. Vísindaskáldskapur vitnar um
þá möguleika sem menn í tilteknu sanrfelagi telja sig sjá í framtíðinni, og
er þá fyrst og fremst mikilvæg söguleg heimild um samtíma höfundarins.
hað er ekki tilviljun að hann kom fram sem bókmenntagrein undir síð-
ustu aldamót, þegar tækniframfarir voru örar. Jules Veme er skilgetinn af-
sprengur pósitívismans með sögum sínum um tunglferð og djúpsjávar-
könnun, og hið sama má segja um sögur H.G. Wells um tímavél og inn-
rás frá Mars. Vinsældir þessa skáldskapar á okkar dögum endurspegla að
sjálfsögðu ofurtrú vorra tíma á möguleikum tækninnar. Slíkur skáldskap-
ur þarf ekki að vera án aðdráttarafls fyrir sagnfræðinga, því að oft á riðum
felur hann í sér vangaveltur um hver kunni að verða hin sögulega þróun.
2 Að minni hyggju stafa vinsældir sögulegra skáldsagna á seinni tímum að
miklu leyri af því að sagnfræði hefur þróast nokkuð frá persónusögu yfir
að felagssögu. Þar með mætir hún ekki á sama hátt og áður forvitni les-
enda um afdrif einstaklinganna. Ef sagnfræðingar líta svo á að rit þeirra
standi í einhverri vinsældasamkeppni við sögulegar skáldsögur kynni
lausnin að einhveiju marki að felast í þvi að snúa sér í auknum mæli að
persónusögu aftur. Eg vil þó taka skýrt fram að ég er ekki að mæla með
þessari lausn, því að hún þjónar ekki sagnfræðinni sem slíkri, heldur
frekar þörf sagnfræðinga á að ná lýðhylli.
3 Stundum velta sagnfræðingar fyrir sér þeirri söguskoðun sem birrist i
sögulegum skáldsögum en ég tel að afar gætilega verði að fara í að álykta
um þau efiri. I fyrsta lagi er ekki til nein rétt söguskoðun, heldur ein-
göngu viðtekin eða ríkjandi söguskoðun. Ollu mikilvægara er þó að höf-
undur sögulegrar skáldsögu getur hæglega bjagað alla söguskoðun ef
hann telur það þjóna listrænum tilgangi sínum. Sú söguskoðun sem birt-
ist í sögulegri skáldsögu þarf alls ekki að vera söguskoðun höfundar. Eg
get nefnt sem dæmi að um þessar mundir er ég að semja sögulega skáld-
sögu en í henni birtist gömul söguskoðun sem ég er engan veginn sam-
mála. Þessi úrelta söguskoðun þjónar þó miklu betur sem efniviður í
skáldsögu en mín eigin og því leyfi ég henni að njóta sín.
SAGNIR 41