Sagnir - 01.06.1995, Blaðsíða 39

stefna? Fyrir utan ofannefnd stig á raun-
særri endurspeglun á veruleikanum verð-
ur að gera ráð fyrir að í skáldverki sé að
fmna sannleika í svolítið annarri merk-
ingu; öll metnaðarfull verk setja sér
nefnilega að miðla einhveijum almenn-
um sannleika um lífið og tilveruna. Það
er einhvers konar heildarniðurstaða
verksins sem reyndar er ekki alltaf einhlít
eða augljós og gefur tilefni til óhkra túlk-
ana.
Ef sögulegar skáldsögur og sagnfræði-
verk eru borin saman með ofangreinda
punkta í huga virðist mér vera nokkur
munur á viðleitni, markmiðum og um-
gengni þessara textaflokka við sannleik-
ann, ef svo má segja, þótt sú staðhæfing
standi að sannleikurinn er ekki beinlínis
aðgreinandi þáttur. Sagnfræðingurinn
stefnir að því að fara rétt með staðreyndir
og álykta með rökum út frá gögnum
sínum um framvindu og samhengi.
Traustleiki staðhæfinga og niðurstaðna
hans veltur á því hve áreiðanlegar heim-
ildir hans eru og röksemdirnar sannfær-
andi. Skáldið hefur meiri áhuga á því að
koma á framfæri sannleika í þeirri merk-
ingu sem síðast er nefndur hér að ofan,
hinni dýpri merkingu verksins. Aftur á
móti er það minna atriði að fara rétt með
staðreyndir og mörg dæmi um það að
skáldsagnahöfundar hagræði þeim og
hniki til eftir kröfum verksins eins og
sagt er. Mikilvægara er að hin almenna
umhverfismynd komi heim og saman við
almenna þekkingu á sögutíma og sögu-
sviði svo að lesandi taki veruleika verks-
ins gildan.
Og þá kem ég að því sem hugsanlega
má nefna sem einn aðgreinandi þátt
sagnffæði og skáldskapar. Skáldsögu-
höfundurinn nýtir sér sögulega þekkingu
til að móta mynd af því einstaka. Drama-
tisk framsetning heppnast best á sviði
hins sértæka og einstaklingsbundna.
Skáldsagan hefur ákveðna atburði að
söguefni, einnig vissar persónur og til að
segja frá þeim en þó sérstaklega sviðsetja
á trúanlegan hátt verður að leita til sagn-
fræðiþekkingarinnar og leiða af því al-
menna hið einstaka. lokum dæmi: Það
þarf t.d. að lýsa verslunarskipi í sögulegri
skáldsögu sem segir frá atburðum á 17.
öld. Sagnfræðibækur geyma ýmsan fróð-
leik um skip á þeim tíma og hann notar
skáldsöguhöfundur þegar hann mótar
skip sitt í sögunni. Þetta er þveröfugt við
það sem sagnfræðingarnir gera. Þeir safna
saman mörgum einstökum vitnisburðum
um tiltekið atriði og markmið þeirra er
að álykta af þeim og draga upp almenna
mynd af fyrirbærinu. Það má t.d. finna
ýmis konar heimildir um meðferð ung-
barna á 18. öld á Islandi og væntanlega
hefði sagnfræðingur meiri áhuga á því
hvernig ungbamaumönnun var almennt
háttað í landinu á umræddum tíma en
lýsa einstöku dæmi. Lýsing dæmisins
væri þá a.m.k. ekki markmið i sjálfu sér
heldur leið til að miðla almennri sögu-
legri vitneskju; hið einstaka tilfelli hefði
fyrst og fremst gildi vegna þess að það
væri dæmigert fyrir það sem sagn-
fræðingurinn túlkaði sem almennt.
Hér einfalda ég að sjálfsögðu flókið
mál því auðvelt er að benda á skáldsagna-
höfunda sem byggja verk sín á umfangs-
mikilli eigin öflun og úrvinnslu ffurn-
heimilda og vinna forvinnuna að skáld-
verkum sínum líkt og sagnfræðingar
myndu gera. Marga þætti vinna þeir þó
óhjákvæmilega út frá verkum sem fyrir
hendi eru og nýta sér sagnfræðilegar nið-
urstöður. Mikilvægara er þó að úrvinnsla
þeirra stefnir ekki að almennum söguleg-
um ályktunum heldur að því að móta at-
burðarás, sviðsetningar eða persónulýs-
ingar. Frásögnin er alltaf á sviði hins ein-
staka hvort heldur höfundur kannar
frumheimildir og vinnur úr þeim sjálfur
eða nýtir sér rannsóknir annarra.
Það er svo enn annað mál að skáld-
söguhöfundurinn leitast við, eins og fyrr
er nefnt, að koma á framfæri lífssýn eða
heimspeki með sögu sinni. I því tilliti
stefnir skáldsöguhöfundurinn frá hinu
einstaka til hins almenna; af sögu, er
gerist á sviði hins sértæka, skal lesandi
draga víðtækari ályktanir en textinn læt-
ur í ljós á yfirborðinu og meira en bara
sagnfræðilegan lærdóm um söguefnið.
Þetta markmið skáldsöguhöfundar gerir
það að verkum að hvert einstakt atriði í
sögunni fær aðra og víðari merkingu en í
einfaldri atburðasögu. Það hefur annað
14 sbfla8„ SANNA bókl HugsaSu elos og liUa ma^oski-
an! Talaðu eins og hún! Gerðu eins og hún! ÞaS » ? ,
i'XiiTI?uT - SI1“"
s&ls: tzTi°* -—wp. ó ,ö,» u>
TO-i-ó-I-k, b““ “' w Se“ ae”i' aS Sælia
hfZ íZmg tSr i“”ra En t“nS ” ■« U
2L” ~ ZZ‘mTk'* m”ndn seg)a! -Þo“a«»»»<£■
sjcapur. Starfsmolamennirnir mundu segia- Þetta u
ekkerT már^Stí^" Málmennirnir mund" segia: „Þetta^r
stí!I" Oar , nnirnÍr mundu se^ «Þetta er enginn
°g llstcunennirnir mundu segja: „Þetta er enginlsf' "
-Þanmg nta þjónar sannleilcans/' svaraði röddta.
lifa e^ 7nain^Ín Mammagaggm "* hverju eigum við að
a' eí engin kemur út í fjögur ór?" "
saíínleikans tegna ?h^f ^orgaríni hér í heimi
maun mm. Og samstundis var tekin frA c„uu . “ g
löngun til að halda áfran, 17- * Sobbeggi afa öll
ur á Hann . j , með bokina, sem hann var byrjað-
Sat daIltla stund eins og steindauður í skrifstóln
um sinum, og röddin hans Gvuðs hætti að tala
Þórbergur Þórðarson: Sálmurinn um blómið.
SAGNIR 37