Nýtt Helgafell - 01.10.1958, Side 34

80
helgafell
sér til hægri vika kalla Stein síðasta fulltrúa
19. aldar í íslenzkum skáldskap eða upphafs-
mann nýs tíma.
Með þessum athugasemdum er í raun og
veru einungis lagður dómur á hagnýtt skáld-
skapargildi kvæða Steins, því að ég er eng-
an veginn sannfærður um, að beztu kvæði
hans séu þau, sem ótvíræðast samræma forna
hefð nýrri hugsun. Ef svo væri, ætti til dæm-
is Brúðkaupskvæði að teljast í fremstu röð.
Það er fyrirtaks skopstæling að vísu, cn fyrst
og fremst er það (eins og kvæðið um Jón
Kristófer) snilldarleg bragæfing, scm Steinn
gekk mjög upp í, að því að hann var ekki
hagmæltur maður í venjulegum skilningi
þess orðs. Hann skorti einmitt sumt af
því, sem venjulega er talið skáldum til gildis,
þegar bera þarf í bætifláka fyrir hæfileika-
leysi, svo sem liðuga hagmælsku og öruggt
brageyra (Dagbjartur múrari eignaðist dreng
í gær, í dag verður herra Petersen kaup-
maður grafinn.) Hann taldi sjálfur, að það
hefði verið lán sitt, að honum var frekar
erfitt um að yrkja. Og beztu kvæði Steins er
ekki heldur að finna meðal þeirra, sem liefð-
bundnust eru bæði að formi og hugsun, enda
þótt sum þeirra kvæða séu einmitt hin
persónulegustu og einlægustu, sem hann orti
(Gömul vísa um vorið, Siesta, Vísur að vest-
an, Athvarf, Og líf hvers manns, hve miklu,
sem hann glatar, Það bjargast ekki neitt,
Postlude, o. s. frv.) Steinn var að eðlisfari
rómantískt skáld og það þurfti engum að
koma á óvart, sem kynntist honum persónu-
lega, hve miklar mætur hann hafði á síð-
rómantískum kveðskap, einkum náttúrulýrik
Steingríms og Þorsteins. Tilfinning þeirra og
orðalag átti alltaf ítök í honum og skaut upp
kollinum í kveðskap hans til hins síðasta. Ég
nefni sem dæmi fyrra erindið í Landsýn, sem
hann orti 1954 á leið hcim frá Spáni og er
með allra síðustu kvæðum hans.
ísland, minn draumur, mín þjáning, mín þrá,
mitt þróttleysi og viðnám í senn.
Þessi vængjaða auðn með sín víðerni blá,
hún vakir og lifir þó enn.
Tilfinningin í þessu erindi er ósvikin, en
hugsunin ekki alveg örugg, eins og kemur
fram í hinni ruglingslegu hugtakaröðun í
fvrstu og síðustu hendingu (draumur, þján-
ing, þrá; vakir og lifir). Þetta er algengur
ágalli í rómantískum kveðskap.
En einlægni í skáldskap getur verið a. m. k.
tvenns konar og sú tegund einlægni, sem
gerði Stein að góðu og ef til vill miklu skáldi,
kom gleggst í ljós í næst-síðustu bók hans,
Ferð án fyrirheits og að noklcru leyti í
Tímanum og vatninu, síðustu bók lians. Sú
einlægni er fólgin í því að vinna vel, hún er
tæknileg, ef svo má til orða taka. I beztu
kvæðum sínum í Ferð án fyrirheits (Til hinna
dauðu, Að fengnum skáldalaunum, Tileink-
unn, Heimurinn og ég, Hin mikla gjöf, í
kirkjugarði, í draumi sérhvers manns) leikur
Steinn það, sem undarlega fáum öðrum ís-
lenzkum skáldum er lagið: að yrkja kvæði
með upphafi, stígandi og endi. Bygging þess-
ara kvæða nálgast formúlu í höndum Steins.
Engu að síður bera þau skáldþroska hans
óhrckjanlegast vitni og auðkenna hann hvað
mest.
En hvert er þá inntak þessarra kvæða,
sem ég hefi leyft mér að nefna beztu kvæði
Steins? Þau hafa flest að geyma nokkuð ein-
hæfa og öfgafulla hcimspeki, sem Magnús
Ásgeirsson kallaði í ritdómi um Ferð án fyrir-
heits í Helgafclli, 1942, „eins konar háspeki-
lega tómhyggju.“ Tilveran er ýmist skyn-
villa eða algjör blekking, maðurinn er blekk-
ing sjálfs síns, jafnvel ekki annað en draum-
ur ófreskju, sem er ímyndun hans sjálfs
(í draumi sérhvers manns). En maðurinn
sjálfur, er ósigrandi, af því að hann hefir
engu að tapa. Gildi mannsins er, í andstæðum
skoðað, það að hann er einskis virði, og Steinn
fer æ meira að tala í nöktum andstæðum,
þcgar á líður. Tómhyggja er þetta að vísu,
en fyrst og fremst harðsnúin, heimatilbúin
sjálfshyggja, sem stæðist ekki dagsins ljós
í prósa, en verður Steini notadrjúgur málstað-
ur til að „sigra“ skáldskapinn og síðan heim-
inn. Það bjó í Steini einhver „annarleg
þrjózka", eins og hann kemst að orði um