Dagblaðið Vísir - DV - 07.09.2007, Blaðsíða 16

föstudagur 7. september 200716 Helgarblað DV
VORUM ALDREI UMKOMULAUS
„Okkur var misboðið að lesa þess-
ar skýrslur og sjá hvaða orð Kristján
Friðbergsson forstöðumaður hafði
um okkur. Við viljum ekki sitja und-
ir þeim lýsingum hans að við séum
vanvitar,“ segja þau Elvar Jakobsson
og Erna Agnarsdóttir. Nýverið fengu
þau í hendur bréfaskipti Kristjáns
við yfirvöld í landinu, þar sem heim-
ilið að Kumbaravogi er ýmist kallað
„heimili fyrir umkomulaus börn“,
„stofnun fyrir afbrigðileg börn og
unglinga“ og í einu bréfanna er sagt
að hér sé um „menningarlega stofn-
un“ að ræða.
Var aldrei umkomulaus
„Það hefur áður komið skýrt fram í
viðtölum við mig hjá DV að ég var síð-
ur en svo umkomulaus,“ segir Erna,
en hún og bróðir hennar Einar Þór
voru tekin af móður sinni og send til
tíu ára vistunar á Kumbaravogi.
„Minningar mínar af æskuheimil�
inu einkennast allar af gleði og hlýju,“
sagði Erna, þegar hún kom með
bónarbréf móður sinnar til Barna�
verndarnefndar �e�kjavíkur til okk�
ar á DV í sumar. Bréf sem einkennd�
ust af mikilli ást móður til barna
sinna og baráttu hennar við að fá
þau aftur til sín.
„Móðir mín Elínborg var einstak-
lega hlý og skemmtileg kona en hún
átti við áfengisvanda að stríða. Þessi
gögn sem ég hef nú fengið í hendur
sýna mér að það virðist enginn hafa
haft skilning á því að áfengissýki
væri sjúkdómur árið 1965 – nema
mamma sjálf, sem var full ásökunar í
eigin garð,“ sagði Erna í viðtalinu þá.
Hún sagðist vissulega oft hafa hugs-
að til skyldmenna sinna þau ár sem
hún dvaldi á Kumbaravogi og aldrei
náð tengingu við það að enginn
hefði viljað hafa þau systkinin, hefði
svo brýn þörf verið á að fjarlægja þau
frá móður sinni.
Styrktur af ríki og borg
„Við lestur skýrslnanna og bréf-
anna sá ég svart á hvítu að öll fjöl-
skyldan var reiðubúin að taka okkur
að sér,“ segir hún. „Enda hefði ann-
að verið óeðlilegt og í engu samræmi
við þá miklu vináttu sem ríkti milli
mömmu og systkina hennar þar sem
samgangur var mikill,“ sagði Erna í
viðtalinu í sumar.
„Eftir að hafa fengið þessar skýrsl-
ur í hendur reiddist ég gríðarlega,”
segir hún nú. „Það vita allir sem
þekkja til fjölskyldu minnar og mín
að ég var aldrei umkomulaust barn,
eins og Kristján kýs að kalla mig.“
Hvað þá að allmörg barnanna
hafi verið tornæm, með greindarvísi�
tölu 70 til 90 og séu „umhverfissködd�
uð“ eins og þeim er lýst í einu bréf�
anna, „rótlaus og óróleg“ – hvað þá
heldur að hér hafi verið um að ræða
barnahóp sem Kristján Friðbergsson
kallar „framtíðarvandamál“ í einni
beiðni sinni um aukinn st�rk.
Heimili fyrir umkomulaus börn
En hver er saga Kumbaravogs og
hvers vegna tók Kristján Friðbergs-
son að sér að reka heimili fyrir börn?
Sagan hefst þegar Kristján skrifar
bréf til Barnaverndarráðs Íslands
þann 23. mars 1962:
„... Nú í næstum eitt ár hef ég átt
þess kost að k�nnast uppeldisheimil�
um f�rir unglinga hér í Danmörku en
hefur það valdið því að ég hef mikla
löngun til að koma heim og re�na að
vinna að málum er fjölluðu um lík
efni. Væri ekki hugsanlegt, ef ég færi
hér í skóla og lærði það sem krafist
er að forstöðumenn uppeldisheimila
í Danmörku læra, sem er tveggja til
þriggja ára nám, að ég fengi einhverja
vinnu á Íslandi, er væri í sambandi
við vandamál æskunnar heima?
En þar sem ég hef f�rir heimili að sjá
(konu og tveim drengjum, 6 og 8 ára)
er ég ekki efnaður maður. Gæti ég þá
fengið lán eða st�rk til slíks náms, hjá
öðrum aðilum en Menntamálaráði?“
Bréfi þessu er svarað af Símoni
Jóh. Ágústssyni sálfræðingi sem átti
sæti í Barnaverndarráði Íslands.
Hann telur reynandi fyrir Kristján
að skrifa menntamálaráðuneytinu
og fara þess á leit við það að honum
verði veittur sérstakur námsstyrkur.
Næsta bréf í möppunni er skrifað af
Jóni Árnasyni hjá Fjárveitinganefnd
Alþingis, þangað sem Kristján hef-
ur skrifað og sótt eftir styrkjum. Þar
kemur fram að þar hafi verið beð-
ið um styrk til að standa straum af
stofnkostnaði við heimili að Kumb-
aravogi fyrir umkomulaus börn.
Mælt var með því við fjárveitinga-
nefnd að styrkurinn yrði veittur.
Hefur tæplega persónuleika
fyrir forstöðustarf
Ljóst er af bréfaskriftum Kristj-
áns Friðbergssonar að hann hefur
ekki farið í það tveggja, þriggja ára
nám sem hann vitnar til að tíðkist í
Danmörku áður en menn taki að sér
að veita barnaheimilum forstöðu.
Árið 1963 starfaði hann hjá Vernd
og í desember árið 1964 staðfestir
skólastjóri barna- og unglingaskól-
ans á Stokkseyri að Kristján Frið-
bergsson hafi kennt við skólann frá
1. október það ár og bæði skólastjóri
og formaður skólanefndar Stokks-
eyrar gefa honum meðmæli til að
gegna því starfi sem hann hafi kjörið
sér, það er að reka heimili fyrir um-
komulaus börn. En ekki voru allir
sammála því áliti. Einn sem leitað
var álits hjá skrifar:
„Kristján hefur stundað nám við
Hlíðardalsskóla. Talinn líklegur til að
vera góður félagi og koma ungling�
um að sér, en hefur tæplega persónu�
leika til að taka að sér forstöðustarf.
Kona Kristjáns sögð mjög m�ndarleg
í verkum og ágæt matreiðslukona.
Hún er talin fremur hlédræg, en mik�
ilhæf kona.“
Börnin sögð einu til tveimur
árum á eftir í námi
Skólastjórinn á Stokkse�ri segist
telja að börnin sem til hans komi frá
Kumbaravogi, séu flest á eftir jafn�
öldrum sínum í námi sem nemi allt
að einu til tveimur árum.
„Hvernig ætli hann hafi þá út-
skýrt að ég hafi komið í skólann með
einkunnina 9,5 í stærðfræði úr Aust-
urbæjarskóla?“ spyr Erna Agnars-
dóttir.
Eftir það bréf skólastjórans sæk�
ir Kristján Friðbergsson um st�rk til
greiðslu heimakennslukostnaðar.
„Þess skal getið, að samkvæmt
upplýsingum Jónasar B. Jónssonar,
fræðslustjóra, greiðir borgarsjóður
Kristjáni Friðbergssyni meðlag með
hverju barni mánaðarlega,“ stendur
í svarbréfi menntamálaráðuneytis-
ins. „Vitað er að flestir foreldrar fylgj-
ast með námi barna sinna og hjálpa
þeim með heimanámið eftir því sem
efni standa til. Kristján og kona hans
gegna foreldrahlutverki, hvað börn
heimilisins varðar og hjálpa þeim
heima eftir því sem frekast er unnt
og meira að segja hafa þau keypt
aukaaðstoð vegna heimanámsins.“
Þessu mótmæla Erna og Elvar
Jakobsson harðlega og segjast aldrei
hafa fengið heimakennslu á Kumb�
aravogi:
„Það eina sem ég lærði á Kumb-
aravogi var að slátra hænum,“ segir
Elvar og Erna segir að þar hafi hún
reyndar lært að spila á píanó en hafi
slegið sinn síðasta tón á slíkt hljóð-
færi um jólin þegar hún var fimmt-
án ára.
„Kristján lét mig alltaf spila und-
ir söng þegar vel stæðu börnin úr
Garðabæ komu með gömlu fötin
sín til að gefa okkur fyrir jólin,“ seg-
ir hún. „Mér fannst þetta alltaf svo
niðurlægjandi að ég hef ekki leikið á
píanó síðan.“
Sérstök laun fyrir
heimakennslu
Ári síðar, árið 1968, sækir Kristj-
án um hækkun styrksins og í bréfi
menntamálaráðuneytisins árið 1969
er lagt til að tekinn verði upp á áætl-
un til fjárlaga 1970 styrkur til barna-
heimilisins á Kumbaravogi vegna
heimakennslu vistbarna að upphæð
kr. 17.000,00. Hugmyndin var sam-
þykkt og heimakennsla á Kumbara-
vogi sett á fjárlög ríkisins.
En ekki voru allir jafnsáttir við
þá ákvörðun. Undir samþykktina er
handskrifað álit starfsmanns ráðu-
neytisins:
„Nemendur í Kumbaravogi sækja
skólann á Stokkse�ri og teljast því
nemendur þess skóla, en heimilis�
haldarinn hefur fengið umsjónar�
laun úr ríkissjóði vegna heimalesturs
1–2 klukkustundir á dag. Greiða al�
mannatr�ggingar ríkisins ekki rífleg�
an st�rk f�rir hvern nemanda?“
Gæslulaun
Meðlag, laun fyrir kennslu, styrk-
ur. Enn og aftur breytast orðin sem
notuð eru fyrir greiðslur til forstöðu-
manns Kumbaravogs. Í bréfi fræðslu-
málastjóra árið 1970 er lagt til að „...
eðlilegra væri að greiða styrkinn í
formi gæzlulauna, þ.e. að heimil-
ið fengi sömu gæzlulaun og heima-
vistarskólar með sambærileg-
an nemendafjölda.“ Síðar sama
ár stendur í bréfi fræðslumála-
skrifstofunnar að stofnanir
sem annast „afbrigðileg börn“ eigi
að styrkja af ríkisfé vegna skyldu-
kennslu. Árið 1973 heitir Kumbara-
vogur á skjölum „stofnun fyrir af-
brigðileg börn og unglinga“.
Tornæm börn með lága
greindarvísitölu
Styrkir ríkisins til Kumbaravogs
hækkuðu með ári hverju og í október
1970 fór forstöðumaðurinn þess á leit
við fjárveitingarnefnd Alþingis að sér
yrði veittur styrkur á fjárlögum ársins
1971 að upphæð kr. 200.000. Í októ-
ber 1972 sækir Kristján enn á ný um
styrk, nú til sérkennslu barnanna.
„Ástæður f�rir þessari beiðni eru
meðal annars eftirfarandi:
1. Allmörg barnanna sem hér
dvelja eru tornæm, það er, með
greindarvísitölu á bilinu sjötíu til ní�
tíu. Þessi börn þurfa í flestum tilvik�
um sérkennslu.
2. Flest eða jafnvel öll börnin, sem
hér dveljast, eru svo umhverfissködd�
uð þegar þau koma hingað að að
greind þeirra nýtist ekki f�llilega.“
Rættist vel úr hópnum
Þrátt f�rir að börnunum á Kumb�
aravogi hafi verið lýst sem tornæm�
um, með lága greindarvísitölu og
kölluð framtíðarvandamál, rættist
vel úr flestum þeirra. Það þakka þau
ekki dvölinni á Kumbaravogi.
„Þar vorum við vinnudýr sem
fengum enga heimakennslu, þrátt
fyrir há laun ríkis og borgar til þeirr-
ar kennslu,“ segja þau Elvar og Erna.
„En um leið og við losnuðum af
Kumbaravogi fórum við hvert að
sinna því sem hugur okkar stóð til.
Elvar Jakobsson og Erna Agnarsdóttir
dvöldu á Kumbaravogi. Þau hafa fengið í
hendur bréf sem staðfesta að Kumbara-
vogur fékk styrki til kennslu á meðan þau
dvöldu þar og áfram eftir að þau yfirgáfu
heimilið. Kennsluna fengu þau aldrei. Í
bréfunum eru börnin sögð greindarskert
og þeim lýst sem framtíðarvandamáli.
Elvar og Erna sýndu DV bréfin.
Bréfin Í bréfum Kristjáns til yfirvalda eru skjólstæðingar hans sagðir svo greindar-
skertir að þeir verði að teljast framtíðarvandamál.
„Það sem bjargaði okkur var
að við vorum ekki umkomu-
laus. Við áttum öll fjölskyldur
og ættingja sem biðu okkar.“