Fréttatíminn - 21.02.2014, Blaðsíða 28

K ristín Vala Ragnarsdóttir er prófessor við Jarðvísinda-stofnun og Stofnun Sæ-
mundar fróða um sjálfbæra þróun.
Hún var forseti verkfræði-og nátt-
úruvísindasviðs Háskóla Íslands
frá 2008 til 2012, en lauk námi í
jarðfræði við Háskóla Íslands árið
1979 og doktorsprófi frá Nort-
hwestern University í Bandaríkj-
unum árið 1984. Kristín Vala hefur
unnið við rannsóknir í Bandaríkj-
unum, Frakklandi og Bretlandi
og er vísindalegur ráðgjafi eða
stjórnarmeðlimur ýmissa sjálf-
bærni tengdra samtaka, t.d. Schu-
macher Institute, The Ecological
Sequestration Trust, TreeSisters,
Initiative for Equality, Alliance for
Sustainability and Prosperity og
Framtíðarlandsins. Kristín Vala
hlaut viðurkenningu alþjóðlegrar
hugveitu sem nefnist Balaton-hóp-
urinn árið 2013 fyrir vinnu í þágu
sjálfbærni og er nú varastjórnar-
formaður hennar.
Hvernig kviknaði áhugi þinn á
sjálfbærni?
„Ég hitti Richard St George, for-
stjóra Schumacher Society í Bret-
landi í afmæli í Bristol árið 2000.
Schumacher Society hefur rann-
sakað sjálfbærni í 30 ár. Ég komst
að því að við vorum bæði að vinna
að umhverfismálum, en ég var
að vinna rannsóknir á umhverf-
ismengun á nanóskala en hann
var að vinna að umhverfismálum
fonix.is • Hátúni 6a • 105 Reykjavík • S. 552 4420
Heimilistæki
Þegar ég gerði mér
grein fyrir ósjálfbærni
lífsmáta okkar á jörð-
inni varð ég fyrir miklu
áfalli og starði á tölvu-
skjáinn minn í heilt
sumar og vissi ekki
hvað ég ætti að gera.
Íslendingar eru mestu umhverfissóðar í heimi
Kristín Vala Ragnarsdóttir
hafði rannsakað jarðvísindi
til fjölda ára en vaknaði upp
við vondan draum þegar
hún kynntist umræðu um
ósjálfbæran lífsmáta jarðar-
búa. Hún ákvað að breyta um
stefnu og snúa sér alfarið að
rannsóknum á þáttum sem
geta gert samfélög sjálfbær.
Það hefur hún gert að ævi-
starfi sínu og hlotið verðlaun
og viðurkenningar fyrir.
Kristín Vala hefur auk þess
vakið athygli fyrir þá skoðun
sína að árangur þjóða eigi að
mælast í öðru en vergri lands-
framleiðslu þar sem sú stefna
hafi leitt til eyðileggingar
náttúrunnar og misskiptingar
auðs milli stétta og þjóða.
Hún, ásamt öðrum, mælir
með því að miðað verði við
velferð, vellíðan og hamingju í
stað auðs.
Kristín Vala Ragnarsdóttir segir það
fyrst og fremst vera fjölskylduna, vini
og samfélagstengsl sem geri okkur
hamingjusöm.
á skala jarðarinnar okkar. Þegar ég gerði mér grein
fyrir ósjálfbærni lífsmáta okkar á jörðinni varð ég
fyrir miklu áfalli og starði á tölvuskjáinn minn í heilt
sumar og vissi ekki hvað ég ætti að gera. Síðan ákvað
ég að breyta um stefnu, fara á ráðstefnur sem tengjast
sjálfbærni og læra. Ég hef nú lesið hundruð bóka og
greina og öll mín vinna tengist núna þessu nýja fagi í
rannsóknum og kennslu auk þess sem ég sit í stjórn-
um ýmissa samtaka sem tengjast þessum efnum.“
Er það rétt að Íslendingar séu einir mestu um-
hverfissóðar í heimi?
„Já, við erum mestu umhverfissóðar í heimi. Rann-
sóknir sýna að ef allir lifðu eins og Íslendingar þá
þyrftum við 10 jarðir. Til samanburðar þurfa Banda-
ríkjamenn fimm jarðir og Evrópusambandið þrjár.
Þetta er vitanlega mjög ósjálfbært. Ég myndi segja
að Íslendingar séu bæði umhverfissóðar og auðlinda-
sóðar. Við erum með stærsta vistspor í heimi vegna
mikillar neyslu, en samt finnst þjóðarsálinni að við
séum mjög umhverfisvæn vegna þess að við eigum og
nýtum endurnýjanlega orku.“
Hvað eru vistspor?
„Vistspor, eða fótspor, er reiknað út frá því að skoða
hve mikið land þjóðfélagsþegnar landa þurfa til að
veita þeim allt sem þeir borða og neyta og hver mikið
land þarf til þess að taka upp allan úrganginn, þar
með talið útblástur. Eins og er lifa 7.2 milljarðar
jarðarbúa eins og við ættum eina og hálfa jörð. Þetta
þýðir að við erum að eyða upp náttúruauðlindum og
vistkerfum hraðar en þau endurnýja sig. Vistsporið er
því neikvætt. Handspor eru skref sem þú getur tekið
til að minnka fótsporið. Handsporið stækkar því og
stækkar eftir því sem þú breytir um lífsstíl meira og
meira og þú getur líka reiknað til þín ef þér tekst að
fá vini og kunningja til að minnka sitt fótspor. Hand-
sporið er því jákvætt.“
Hver á réttinn til náttúruauðlinda?
„Þjóðfélagsþegnar eiga náttúruauðlindir. Þess vegna
eiga þeir sem nýta náttúruauðlindirnar að borga fyrir
það stóran hluta af arðinum í þjóðarsjóð. Norðmenn
hafa gert þetta mjög vel og þeir sem nýta olíuna borga
72% af virði olíunnar í sjóð fyrir komandi kynslóðir.
Arður okkar af orkunni er nú einungis 3% fyrir Lands-
virkjun, og ráðamenn vilja virkja meira og byggja
meira af stóriðju. Hvernig getum við Íslendingar verið
svona vitlausir? Útgerðarmennirnir borga nær ekkert
til ríkisins fyrir að fiska fiskinn úr sjónum sem við eig-
um sameiginlega, en greiða arðinn í eigin vasa. Við
gætum lært margt af Norðmönnum.
Erum við að gera eitthvað rétt á Íslandi?
Það er alltaf hægt að sjá jákvæða hlið á öllu. Við
eigum nokkrar hetjur. Það eru til dæmis lífrænu
bændurnir og lífrænu gróðurhúsaræktendurnir okk-
ar. Svo eru það lífrænu bakararnir okkar og lífrænu
búðirnar og matsölustaðirnir. Hér er hópur fólks sem
keyrir ekki bíl (Samtök um bíllausan lífsstíl). Ég
þekki hins vegar einungis eina konu sem er kollegi
minn í háskólanum sem hefur sjálfbæran lífsstíl, á
ekki bíl, fer ekki til útlanda í frí, labbar með allt rusl
í sorpu og kaupir öll föt í „second hand“ búðum. Svo
eru hér ný samtök sem eru að skipuleggja námskeið
í „permaculture“ eða vistmenningu, sem hjálpar fólki
að byggja upp sjálfbæran lífsstíl. Sólheimar eru elsta
vistþorp í Evrópu og mjög þekkt fyrir sína vinnu langt
út fyrir landsteinana. Við eigum sterk útivistar- og
náttúrusamtök og hér eru að spretta upp aðilar sem
vinna að því að styrkja sjálfsmeðvitund fólks, t.d. með
jógaiðkun, hugleiðslu og núvitund.
Eru til algjörlega sjálfbær samfélög?
Nú eru í gangi tilraunir út um allan heim í að byggja
upp vistþorp og vistbæjarhluta. Senegal í Afríku
vinnur nú að því að breyta 14,000 þorpum í vistþorp
án þess að fara í gegnum ósjálfbæru vitleysuna sem
við erum í á Vesturlöndum. Einnig eru samtökin
Transition Towns eða umskiptabæir, mjög sterk með
yfir 1000 hópa út um allan heim sem eru að búa sig
undir lífið eftir að olían er búin og heimssamfélagið
breytist í grenndarsamfélög.
Eigum við einhvern tímann eftir að mæla
árangur þjóða í öðru en veraldlegum auði?
Rannsóknir sýna að veraldlegur auður gerir fólk ekki
hamingjusamt. Það er fyrst og fremst fjölskylda, vinir
og samfélagstengsl sem gera það. Í Bútan hefur verið
mælt það sem þeir kalla verga hamingju og stuðlarnir
sem þeir nota eru byggðir á spurningalista sem er
sendur út til þjóðfélagsþegna. Árið 2013 var mér og
60 öðrum boðið af kónginum og þáverandi forsætis-
ráðherra Bútan til landsins til að ræða um hvort þessi
hamingjustuðull ætti að koma inn á nýja þróunar-
stefnu SÞ frá 2015-2030 og hvernig unnt væri að þróa
slíka stuðla fyrir alla þróun í heiminum. Þessi vinna
er enn í gangi.
Hvert er mikilvægasta verkefni okkar núna?
Til að byggja upp sjálfbær samfélög þar sem vellíðan
þjóðfélagsþegna er góð þarf að hlúa að og græða upp
náttúruna, skipuleggja og hlúa að nýsköpun sem
veitir umhverfisvæn störf og vinna að því að misskip-
ing auðs minnki, en nú eru allt of hátt bil milli lægstu
og hæstu launa. Fyrirtæki sem lífeyrissjóðirnir okkar
fjárfesta í hafa launahlutfall allt að 40:1. Hagkerfið
þarf að vera fyrir fólkið og það er best gert með því
að reka margvísleg smá og meðalstór fyrirtæki sem
starfsmenn eiga saman. Þegar ójöfnuðurinn er mikill
eru vandamál innan þjóðfélaga miklu meiri, bæði
fyrir þá fátæku og þá ríku.
Hvað getum við sem einstaklingar gert betur
hér á Íslandi?
Hvar á ég að byrja? Við getum verið betri í að keyra
minna og taka strætó. Við þurfum að henda minna
af mat. Við getum verið meira á Íslandi í fríum. Við
þurfum að hlúa að og styrkja lífræna bændur. Við
getum hætt að nota plastpoka, getum sett á stofn um-
breytingarbæi og gildisbanka. Að mínu mati geta allir
horft í eigin barm og stækkað sitt handspor. En við
þurfum miklu meira til þess að byggja upp grænt hag-
kerfi þar sem virði náttúrunnar er tekið inn í hagkerf-
ið. Við þurfum að vinna að því að hlúa að og vernda
náttúruna, minnka útblástur, byggja upp sjálfbært
hagkerfi, og réttlátt samfélag þar sem fólki líður vel.
Þetta er átaksverkefni sem við þurfum öll að vinna að
saman.
Halla Harðardóttir
halla@frettatiminn.is
28 viðtal Helgin 21.-23. febrúar 2014