Morgunblaðið - 17.12.2011, Blaðsíða 39

39
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 2011
Jólasveinar? Spurningar vakna um hvað þessir ágætu sveinar séu að bauka uppi á þaki og það svona nálægt skorsteininum.
Golli
Hver var af-
staða Íslendinga
til upptöku kvóta-
og veiðileyfakerf-
is árið 1984 eða
til aðildar að Evr-
ópska efnahags-
svæðinu árið
1994? Vildu ís-
lenskir kjósendur
kosta til Fljóts-
dalsvirkunar í
þeim tilgangi að stóriðja
gæti risið á Austfjörðum í
lok síðasta árþúsunds? Hver
var afstaða Íslendinga til
einkavæðingar bankanna
svo og þeirrar hugmyndar
að fjármálastarfsemi yrði
ein helsta uppspretta þjóð-
artekna við upphaf nýrrar
aldar? Var það vilji þjóð-
arinnar að auka skuldir rík-
isins um tugi hundraðshluta
í því skyni að bjarga fjár-
mála- og tryggingafyr-
irtækjum landsins eftir
bankahrunið á haustdögum
árið 2008? Svarið við öllum
þessum spurningum er hið
sama: Við vitum ekki hver
afstaða þjóðarinnar var því
hún kom aldrei fram.
Undanfari þessara
ákvarðana, sem hafði áhrif á
líf okkar allra, var hvorki
umræða á vettvangi stjórn-
málaflokka, almenn þjóð-
málaumræða eða kosninga-
barátta og kosningaúrslit.
Um þessi mál var tekin
ákvörðun af þröngum hópi
manna, líklega ráðherra og
hagsmunaaðila, sem að því
loknu var lögð fram fyrir
Alþingi til afgreiðslu án þess
að ætlunin væri að þar færi
fram raunveruleg umræða
eða ákvörðunartaka. Nýrðið
„ráðherraræði“, sem oft er
vísað til sem samnefnara
stjórnskipulegrar kreppu Ís-
lendinga, virðist þannig eiga
betur við allar fram-
angreindar ákvarðanir en
hugtakið lýðræði. Í Stjórn-
skipun Íslands segir Ólafur
Jóhannesson: Íslenzk stjórn-
skipun er lýðræðisleg. Allir
þegnar þjóðfélagsins, er full-
nægja tilteknum almennum
skilyrðum kjósa æðstu vald-
hafana, þ.e. þá, sem fara
með löggjafarvaldið og
æðsta framkvæmdavaldið
(forseta). Kosningar eru
leynilegar. Ríkisstjórnin ber
ábyrgð á gerðum sínum og
er undir eftirliti af hálfu
þjóðfulltrúasamkomunnar,
Alþingis. Handhöfum fram-
kvæmdavalds ber í hvívetna
að fara að lögum og eru
bundnir af þeim. Þegnarnir
hafa rétt til að láta í ljós
skoðun sína og þeim eru í
stjórnarskránni tryggð til-
tekin réttindi. Dómstólarnir
eru sjálfstæðir og eiga ein-
ungis að dæma eftir lög-
unum, en eru ekki bundnir
við nein fyrirmæli af hálfu
framkvæmdavaldshafa. Allt
eru þetta óræk lýðræð-
iseinkenni. (Útgf. 1978, bls.
96.) Ekki er annað hægt en
að taka undir með Ólafi um
að tilgreind atriði séu „óræk
lýðræðiseinkenni, a.m.k. að
því gefnu að fulltrúalýðræði
sé grundvöllur lýðræðislegra
stjórnarhátta. Því miður eru
lýðræðisleg einkenni laga-
lega gildandi stjórnskipunar
ekki sönnun þess að lýðræð-
ið standi undir nafni.
Nú þegar hafist hefur
verið handa við heildarend-
urskoðun stjórnarskrár lýð-
veldisins er brýnt að fara
yfir reynslu Íslendinga af
stjórnarháttum
sínum síðustu
áratugi, þ.á.m.
fulltrúalýðræðinu.
Í núgildandi
stjórnarskrá er
með ýmsum hætti
litið á þjóðar-
atkvæðagreiðslur
sem aðhalds- og
öryggistæki gagn-
vart stofnunum
ríkisins, einkum
Alþingi sem aðal
handhafa löggjafarvalds.
Ekki síst er lýðræðislega
kjörnum forseta ætlað það
hlutverk að vísa málum til
þjóðarinnar ef hann telur
ástæðu til þess. Í hug-
myndum stjórnlaganefndar
(sbr. skýrslu stjórnlaga-
nefndar útg. 2011) kemur
fram sama meginhugmynd
til þjóðaratkvæðagreiðslna
þótt þar séu lagðar til víð-
tækar heimildir í þessu efni.
Þannig má leiða að því lík-
um að stjórnlaganefnd hafi
talið að víðtækari heimildir
til þjóðaratkvæðagreiðslna
gætu leitt til aukinnar
ábyrgðar stjórnmálamanna
gagnvart kjósendum, lagt
grundvöll að lýðræðislegri
umræðu og e.t.v. meiri sátt
um meiriháttar ákvarðanir.
Í tillögum stjórnlagaráðs er
hins vegar gengið lengra,
raunar svo langt að spyrja
má hvort þjóðaratkvæða-
greiðslum (svokölluðu beinu
lýðræði) sé ætlað að leysa
núverandi fulltrúalýðræði af
hólmi að einhverju leyti?
Tillögur stjórnlagaráðs gera
hins vegar einnig ráð fyrir
gerbreyttri kosninga- og
kjördæmaskipan, breyt-
ingum á myndun og störfum
ríkisstjórnar og samspili rík-
isstjórnar þings. Þjóð-
aratkvæðagreiðslur eru ekki
töfralausn á lýðræðislegri
slagsíðu. Raunar má leiða að
því líkur að þjóðaratkvæða-
greiðslur geti verið ein af
birtingarmyndum harð-
stjórnar ef ákveðnar for-
sendur skortir. Tillögur
stjórnlagaráðs eru óneit-
anlega til marks um von-
brigði um hvernig tekist
hefur til með framkvæmd ís-
lensks lýðræðis eftir stofnun
lýðveldisins. Þessi vonbrigði
ber að mínu mati að taka al-
varlega. Eftir stendur hins
vegar spurningin hvort sú
stjórnskipun sem stjórnlag-
aráð leggur til muni, í heild
sinni, hvetja til eða tryggja
lýðræðislega stjórnarhætti.
Sú spurning þarfnast ekki
aðeins yfirvegaðrar og sér-
fræðilegrar úrlausnar held-
ur einnig lýðræðislegrar
málsmeðferðar. Að öðrum
kosti er hætti við því að ný
stjórnarskrá bætist við í
flokk þeirra mála sem af-
greidd hafa verið með lýð-
ræðislegri slagsíðu.
Eftir Ágúst Þór
Árnason
»Eftir stendur
hins vegar
spurningin hvort sú
stjórnskipun sem
stjórnlagaráð legg-
ur til muni, í heild
sinni, hvetja til eða
tryggja lýðræð-
islega stjórnar-
hætti.
Ágúst Þór Árnason
Höfundur er brautarstjóri
lagadeildar Háskólans
á Akureyri.
Hvers konar
lýðræði?
Þann 2. júní
2010 kvað dómari
við Héraðsdóm
Reykjavíkur upp
ellefu samhljóða
úrskurði um lok-
un réttarhalda í
svonefndu Catal-
inu-máli, en sak-
borningar voru
allir ákærðir fyr-
ir kaup á vændi.
Þetta var í fyrsta sinn sem
reyndi á nýja löggjöf, að
sænskri fyrirmynd, um bann
við kaupum á vændi en sú lög-
gjöf er í samræmi við aukna
þekkingu á orsökum og afleið-
ingum vændis. Meginregla í
íslensku sakamálaréttarfari er
að þinghöld skuli haldin í
heyranda hljóði, líkt og kveðið
er á um í stjórnarskrá. Dóm-
ara er hins vegar fengin heim-
ild til að loka réttarhöldum „til
að gæta velsæmis, allsherj-
arreglu, öryggis ríkisins eða
hagsmuna málsaðila.“
Ákvörðun sína rökstuddi dóm-
arinn við Héraðsdóm Reykja-
víkur með vísan til velsæmis
og til þess að vernda þyrfti
sakborningana og aðstand-
endur þeirra. Hvorki fylgdi
frekari útlistun á velsæm-
ishugtakinu né útskýring á
hvers vegna sakborningar í
þessum málum þyrftu vernd-
ar við umfram aðra sakborn-
inga.
Rétt er að taka fram að í
kynferðisbrotamálum eru
réttarhöld öllu jafna lokuð. Er
það réttlætanlegt til verndar
brotaþola, enda búum við því
miður í samfélagi þar sem
ábyrgð á kynferðisofbeldi er
enn að hluta til varpað á þann
sem fyrir ofbeldinu verður,
fremur en einvörðungu þann
sem beitir því, líkt og rétt
væri. Þótt staða þolenda í
vændismálum
sé lagalega ólík
stöðu brotaþola
í öðrum kyn-
ferðisbrotum
hefði getað
komið til álita
að loka vitna-
leiðslum yfir
vændiskon-
unum sem um
ræddi þeim til
verndar. Það
sjónarmið var
hins vegar fyr-
irferðarlítið í ákvörðun dóm-
arans.
Blaðamaður,
en ekki blaðamaður
Samkvæmt sakamálalögum
getur sá sem sættir sig ekki
við ákvörðun dómara um lok-
að þinghald krafist þess að
kveðinn verði upp úrskurður
um lokunina, sem síðan er
kæranlegur til Hæstaréttar.
Ekki er nánar tilgreint hverjir
geti krafist þess að slíkur úr-
skurður sé upp kveðinn en í
greinargerð með frumvarpinu
kemur fram að úrræðið geti
ekki aðeins nýst brotaþola
heldur einnig öðrum. Frétta-
menn eru nefndir þar í dæma-
skyni, með vísan í dóm Hæsta-
réttar frá árinu 2000 þar sem
fréttamaðurinn Þór Jónsson
fór fram á opnun réttarhalds
yfir manni sem var ákærður
fyrir nauðgun og morð.
Hæstiréttur tók málið fyrir en
staðfesti úrskurð Héraðsdóms
Reykjaness um lokuð þing-
höld. Með vísan í ofangreint
kærði sú sem þetta ritar
ákvörðun héraðsdómarans til
Hæstaréttar og gerði það sem
blaðamaður, talskona Fem-
ínistafélags Íslands og al-
mennur borgari. Var í grein-
argerð með kærunni m.a.
vísað til þess markmiðs lag-
anna um vændi að sporna
gegn eftirspurn og bent á að
„óþægindi einstaklings“ gætu
ekki vegið þyngra en sjón-
armið um að treysta réttarör-
yggi aðila, styrkja tiltrú al-
mennings á réttarkerfinu og
veita dómurum aðhald í störf-
um sínum. Þriggja manna
dómur Hæstaréttar klofnaði í
afstöðu sinni til málsins en
meirihlutinn ákvað að vísa
málinu frá á þeirri forsendu að
kærandi hefði ekki lögvarða
hagsmuni í málinu. Í nið-
urstöðu meirihluta Hæsta-
réttar er hvergi rökstutt hvers
vegna ég, sem þá hafði haft
blaðamennsku að aðalstarfi í
sex ár, hlaut aðra meðferð en
kollegi minn tíu árum fyrr. Af
sératkvæði minnihluta rétt-
arins má draga þá ályktun að
það hafi m.a. verið vegna þess
að í greinargerð með kærunni
var ekki vísað til sérstaks fjöl-
miðils. Það er ótrúlegt – og al-
farið á skjön við veruleikann í
íslenskri blaðamannastétt þar
sem fjöldi fólks starfar sem
lausapennar – að meirihluti
Hæstaréttar hafi tekið sér það
vald að ákveða að blaðamenn
teljist aðeins blaðamenn fyrir
réttinum að þeir starfi fyrir
ákveðinn miðil.
Minnihluti Hæstaréttar var
á annarri skoðun hvað þetta
varðar og taldi jafnframt rétt
að taka málið fyrir á grund-
velli þess að það var sett fram
í nafni Femínistafélags Ís-
lands en félagið hafði allt frá
stofnun árið 2003 barist fyrir
því að kaup á vændi yrðu gerð
refsiverð.
Í stuttu máli er hin þrönga
túlkun meirihluta Hæsta-
réttar á annars víðu laga-
ákvæði sakamálalaganna afar
illa rökstudd.
Vernd fyrir hverja?
Nú bregður svo við, rúmu
ári eftir ákvörðun um hin lok-
uðu réttarhöld yfir vænd-
iskaupendunum, að beiðni lög-
manns konu sem ákærð er
fyrir að hafa banað nýfæddu
barni sínu er synjað. Í rök-
stuðningi dómara Héraðs-
dóms Reykjavíkur segir m.a:
„Það þurfa að vera ríkar
ástæður til þess að víkja frá
meginreglunni um að þing-
höld í sakamálum séu opin.
Nær öllum sakborningum er
það erfitt, og sumum mikil
raun, að sitja í þinghaldi þar
sem fjallað er um ákærur á
hendur þeim.“ Ekki nóg um
að þessi úrskurður sé kveðinn
upp af sama dómstóli og lok-
aði réttarhöldum í málefnum
vændiskaupendanna, heldur
einnig af sama dómara. Í stað-
festingu á úrskurðinum vísar
Hæstiréttur til þess að þar
sem lokun réttarhalda sé und-
antekning frá meginreglu þá
skuli skýra ákvæðið þröngt!
Þessi ólíka málsmeðferð hlýt-
ur að vekja upp spurningar.
Hvaða sjónarmið ráða för?
Hagsmuni hverra vilja dóm-
stólar vernda?
Að lokum set ég í auðmýkt
fram örlitla hvatningu til
þeirra sem þetta lesa og
kunna að vera á öndverðum
meiði að gera formið ekki að
aðalatriði heldur innihaldið.
Sanngjörn gagnrýni og samtal
getur aldrei verið af hinu illa.
Eftir Höllu
Gunnarsdóttur » Það er ótrúlegt… að meirihluti
Hæstaréttar hafi
tekið sér það vald
að ákveða að blaða-
menn teljist aðeins
blaðamenn fyrir
réttinum að þeir
starfi fyrir ákveð-
inn miðil.Halla Gunnarsdóttir
Höfundur er aðstoðarmaður
innanríkisráðherra.
Opin og lokuð þinghöld