Morgunblaðið - 17.01.2012, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. JANÚAR 2012
Beðið eftir strætó Unga fólkið lætur smá hálku ekkert á sig fá og á sjaldnast í nokkrum vandræðum með að fóta sig. Krakkarnir kunna líka af einhverjum ástæðum betur að detta en þeir eldri.
Kristinn
Tillaga þess efnis að ákæran á
hendur Geir H. Haarde, fyrrver-
andi forsætisráðherra, fyrir lands-
dómi, verði dregin til baka, kemur
til umræðu á Alþingi í vikulok.
Skiptar skoðanir eru um málsókn-
ina. Ég er einn þeirra sem bera
ábyrgð á ákærunni gegn Geir. Ég
hef hins vegar gert það upp við
mig að styðja þessa tillögu og
harma það helst að hún skuli ekki
hafa komið fram fyrr. Sá maður
sem slíkt segir á fyrst og fremst
við sjálfan sig að sakast.
Reyndar tel ég að afdrifarík mistök hafi verið
gerð við atkvæðagreiðslu um landsdómsmálið á
Alþingi. Tillagan sem borin var undir Alþingi
gekk út á að fjórir ráðherrar færu fyrir lands-
dóm, sem skyldi kanna hvort embættisfærslur
þeirra stæðust lög um ráðherraábyrgð, tveir úr
Sjálfstæðisflokki og tveir úr Samfylkingu. At-
kvæðagreiðslan varð í höfuðdráttum eftir
flokkslínum. Af hálfu stjórnarþingmanna
greiddu þingmenn VG atkvæði með tillögunni í
ýtrasta formi hennar en samfylkingarþing-
menn greiddu ekki atkvæði á einn veg um alla
þá einstaklinga sem í hlut áttu. Þegar upp var
staðið varð niðurstaðan sú að aðeins einn maður
skyldi ákærður, Geir H. Haarde.
Málið tekur eðlisbreytingu
Í mínum huga tók málið þarna eðlisbreyt-
ingu. Málaferli sem áttu að beinast að ábyrgð
„stjórnmálanna“ á mistökum í aðdraganda
hrunsins urðu með þessari atkvæðagreiðslu að
málsókn gegn einum einstaklingi. Mistökin sem
ég kalla svo, voru þau að stöðva ekki atkvæða-
greiðsluna, þegar sýnt var að hún var að taka á
sig afskræmda flokkspólitíska mynd, og gefa
þingmönnum ráðrúm til að íhuga málið nánar.
Mér segir svo hugur að við þá íhugun hefðu
margir sem greiddu atkvæði með málsókn kos-
ið að láta eitt yfir alla ganga í stað þess að setja
alla ábyrgðina á herðar eins manns. Þar tala ég
fyrir sjálfan mig.
Um málatilbúnaðinn allan má deila og skal
það fúslega viðurkennt að aldrei hef ég verið
sáttur við þetta mál innra með mér og hefði
heldur ekki orðið þótt þeir einstaklingar aðrir
sem tillagan beindist að hefðu einnig verið
ákærðir. Þetta er stór játning og engan veginn
auðveld því þessi ákvörðun hefur þegar haft af-
drifaríkar afleiðingar fyrir einstakling og sam-
félag. Ætla ég hér að skýra þessa afstöðu mína
nokkuð.
Uppáskriftir og medalíur
Í mínum huga er pólitískt uppgjör við hrunið
margfalt stærra og mikilvægara en svo að það
fari fram með málsókn á hendur örfáum ein-
staklingum fyrir mjög þröngt afmarkaðar yfir-
sjónir þeirra í aðdragandanum.
Pólitísk ábyrgð á hruninu er margþætt og
teygir sig alllangt aftur í tímann. Fyrir þessu
var gerð ítarleg grein í rannsóknarskýrslum Al-
þingis. Þær skýrslur voru vel unnar þótt langt
sé frá því að þær hafi verið óaðfinnanlegar og
má þar nefna að varðandi hina pólitísku ábyrgð
tel ég marga hafa sloppið furðuvel frá borði. Af-
glöp margra stjórnmálamanna voru ævin-
týraleg og teflt á tæpasta vað í
ýmsum efnum.
Eftir á verður myndin ljós sem
mörgum var óskýr í samtím-
anum. Nú sjá allir hve afdrifaríkt
það var að stöðva ekki Icesave-
blekkingu Landsbankans í fæð-
ingu. Og nú eru öllum augljós
pólitísk axarsköft þáverandi for-
sætisráðherra og utanríkis-
ráðherra sem vorið 2008 fóru út í
heim í fylgd útrásarvíkinga að
vitna um öryggi fjármálakerfis-
ins!
Og öll þau sem höfðu klappað
fyrir útrásarmönnum þegar þeir
sölsuðu undir sig almannaeigur fjárvana þjóða,
á Balkanskaga og víðar, höfðu ekkert að athuga
við siðleysið sem í þessu fólst. Þau örfáu sem
vöruðu við voru hædd og spottuð. Áfram skyldi
haldið. Medalíur voru veittar og fjölmiðlarnir
buðu „athafnaskáldum“ til stofu. Sem dæmi um
dómgreindarleysið má nefna að á sama tíma og
forsætisráðherrann og utanríkisráðherrann
lögðu land undir fót var verið að kynna á Al-
þingi frumvarp fjármálaráðherrans sem gert
hefði lífeyrissjóðum kleift að taka þátt í skort-
sölubraski! Það var sem betur fer stöðvað en
mér er minnisstætt hvað þurfti til svo að það
gerðist.
Andrúmsloftið var allt á þennan veg. Ísland
átti að verða miðpunktur fjármálaheimsins og
því minna aðhald og eftirlit þeim mun betra!
Þau áttu sér draum
Á viðskiptaþingi árið 2005 sagði Halldór Ás-
grímsson, þáverandi forsætisráðherra: „Ég á
mér þann draum að í framtíðinni verði Ísland
þekkt um víða veröld sem alþjóðleg fjármála-
miðstöð. Að hér á þessari litlu og hjartfólgnu
eyju starfi kraftmikil alþjóðleg fyrirtæki sem
hafa kosið að eiga hér höfuðstöðvar vegna
ákjósanlegra skilyrða af hálfu stjórnvalda …“
Á Alþingi í mars þremur árum síðar sagði
Geir H. Haarde, þáverandi forsætisráðherra,
arftaki Halldórs og þar áður Davíðs Oddssonar,
forsætisráðherrans sem lagði niður Þjóðhags-
stofnun:
„Frá því að tillögur umræddrar nefndar, sem
forveri minn … skipaði til að skoða alþjóðlega
fjármálastarfsemi á Íslandi, hafa ýmis skref
verið … Fyrst má nefna ný lög um starfs-
tengda lífeyrissjóði … Aðalatriði þessarar hug-
myndar er að nýta þá jákvæðu ímynd sem ís-
lenska lífeyrissjóðakerfið hefur á
alþjóðavettvangi … Í öðru lagi má
nefna … skattfrelsi hagnaðar af sölu hluta-
bréfa … Í þriðja lagi vil ég nefna nýlega
ákvörðun ríkisstjórnarinnar um lækkun tekju-
skatts á fyrirtæki … Í fjórða lagi hefur einnig
markvisst verið unnið að því að draga úr skrif-
ræði og kostnaði í reglusetningum hins opin-
bera, m.a. undir formerkjum þriggja ára að-
gerðaáætlunar sem kallast Einfaldara
Ísland … Að öðru leyti er ég sammála því sem
segir í tillögu nefndarinnar, að mikilvægt sé að
horfa til þess sem langtímamarkmiðs að ganga
helst aldrei skemur í umbótum á rekstrarskil-
yrðum fyrirtækja en viðmiðunarþjóðir okkar
gera … Til skoðunar hafa verið í fjármálaráðu-
neytinu drög að frumvarpi frá viðskiptaráðu-
neytinu um svokallaða fjárvörslusjóði …“
Kvótinn, einkavæðing, útrás og auðlindir
Þessi saga á sér lengri rót. Að minnsta kosti
frá því þáverandi stjórnvöld heimiluðu að
braska með veðsettan kvóta í byrjun tíunda
áratugar síðustu aldar. Þá byrjaði útrásaræv-
intýrið, sem ríkisstjórnir Sjálfstæðisflokksins
áttu eftir að styðja við fram á haustið 2008 þar
til allt hrundi og varð ákafinn meiri eftir því
sem nær dró hruni.
Ýmsar vörður voru á þessari vegferð, einka-
væðing sjóða atvinnulífsins þegar milljaðrar
sem atvinnuvegirnir höfðu safnað voru færðir
fjármálakerfinu til ráðstöfunar. Síðan kom
einkavæðing á einkavæðingu ofan: SR-Mjöl,
fært fjármálamönnum á silfurfati, markaðs-
væðing Pósts og síma, þar sem nýir stjórn-
endur lögðust í stórfellt brask með stofnun sem
séð hafði okkur fyrir ódýrustu símaþjónustu í
heiminum og árlegum rekstrarafgangi inn í rík-
issjóð! Og síðast en ekki síst einkavæðing bank-
anna. Það er ekki ofsögum sagt að Íslandi hafi
verið umturnað. Tiltölulega saklaust samfélag
varð siðlaus spilabúlla.
Þetta gerðist ekki af sjálfu sér. Að sjálfsögðu
voru gerendur. Spilavítið Ísland var búið til
með markvissum og yfirveguðum hætti. Það
var ásetningur Sjálfstæðisflokksins að gera Ís-
land að fjármálamiðstöð heimsins með minna
reglugerðarverki og hagstæðari skattaskil-
yrðum fyrir braskfyrirtæki en fyrirfundust á á
byggðu bóli. Framsókn stóð sig afbragðsvel í
þessari viðleitni og Samfylkingin líka þegar að
henni kom; áköf og gagnrýnislaus.
Glæpir og afglöp
En hvar liggja mörkin á milli glæpa og af-
glapa? Hér hlýtur ásetningur að skipta máli.
Mest af því sem hér hefur verið vísað til var án
efa gert í pólitískri blindu en ekki af illum
ásetningi og segir mér hugur að jafnvel van-
rækslan í eftirliti hafi oftar en ekki byggst á
óskhyggju, voninni um að allt færi á besta veg,
jafnvel eftir að grunsemdir vöknuðu um að
pottur væri brotinn. Hið glæpsamlega sem að
stjórnvöldum snýr varðar að mínu mati fyrst og
fremst einkavæðingu bankanna og verðmætra
almannaeigna, þegar einstaklingar og fyrirtæki
mökuðu krókinn á fullkomlega siðlausan hátt
og þannig að ætla má að fólk tengt stjórnmálum
hafi hagnast persónulega vegna ákvarðana sem
teknar voru á vettvangi stjórnmálanna. Ég vil
gera greinarmun á slíku athæfi annars vegar og
skaðlegri pólitískri kreddu hins vegar. 12. febr-
úar 2010 birtist forsíðufrétt í DV með myndum
af Geir Haarde, Ingibjörgu Sólrúnu Gísladótt-
ur, Björgvini G. Sigurðssyni, Árna Mathiesen
ásamt nokkrum fleiri einstaklingum undir risa-
fyrirsögn: Grunuð. Af þessu tilefni skrifaði ég
eftirfarandi: „Nú hef ég ekki séð grunsemd-
irnar útlistaðar. En ég vara við því að búa til
glæpamenn úr velviljuðu og heiðarlegu fólki
sem kann að hafa unnið sér það til saka að hafa
sýnt fyrirhyggjuleysi, andvaraleysi – augljóst
nú eftir á en ekki endilega þá. Yfirsjónarbrot
eru ekki sama og ásetningsglæpir. Það truflar
mig að svo virðist sem einkavæðing bankanna
og samkrullið við stjórnmálin hafi ekki verið
tekin til rannsóknar á sama tíma og umræddir
einstaklingar eru leiddir fram fyrir alþjóð. För-
um varlega í fordæmingum!“
Einn svarar pólitískri ákæru!
Í viðtali í Fréttablaðinu 25. september 2010
sagði ég eftirfarandi: „Auðvitað þarf enginn að
láta sér bregða í brún þótt fólk sé kallað til
ábyrgðar samkvæmt lögum. Það er ekki þar
með sagt að fram séu settar ásakanir um óheið-
arleika, í skilningi þess sem við höfum séð ger-
ast í bankakerfinu. Ég geri mikinn greinarmun
þarna á milli. Við þurfum að skilja að þetta
snýst um ráðherraábyrgð og lög um hana voru
ekki sett að tilefnislausu. Hins vegar vil ég fá
rannsókn á einkavæðingu bankanna – og einka-
væðingunni almennt – vegna þess að þar tel ég
að þessir tveir heimar, annars vegar hinn póli-
tíski heimur ráðherraábyrgðar og hins vegar
hinn sviksami heimur ásetningsbrotanna, skar-
ist.“
Skýrsla þingmannanefndar Alþingis snýr
fyrst og fremst að Alþingi og vinnulagi þess í
aðdraganda hrunsins og síðan þeim lærdómum
sem megi þar af draga og með hliðsjón af því
hverju þurfi að breyta. Þetta er uppistaða
skýrslunnar. Þar á Alþingi talsvert óunnið. Í
kjölfar þess að skýrslan var kynnt á Alþingi og
samþykkt þingsályktun um efni hennar kom
fram umrædd tillaga um að fjórir fyrrverandi
ráðherrar yrðu látnir svara til saka frammi fyrir
landsdómi. Í stað fjögurra einstaklinga eins og
lagt var til stendur þar nú einn maður. Nokkr-
um ákæruefna hefur verið vísað frá. Eftir
standa ákærur sem snúa að andvaraleysi og
skorti á samráði.
Lög og réttlæti
Í ljósi þess sem að framan greinir taldi ég eðl-
isbreytingu eiga sér stað við atkvæðagreiðsluna
á Alþingi um þetta mál. Þar að auki – og vegur
það þyngst – hef ég nú komist að þeirri niður-
stöðu að ég – og meirihlutinn við atkvæða-
greiðsluna – hafi gert rangt. Á vettvangi stjórn-
málanna höfðu um langan tíma verið teknar
ákvarðanir sem stefndu þjóðinni í ógöngur. Mín
skoðun er sú að glæpsamleg ásetningsbrot eigi
að leiða til lykta fyrir dómstólum. Að því er nú
unnið. Pólitíska sökin er hins vegar miklu víð-
tækari og hvílir ekki hjá örfáum einstaklingum
heldur mörgum. Það er ósanngjarnt að leggja
pólitíska ábyrgð hrunsins í bankakerfi, sem rek-
ið var eins og spilabúlla, á einn mann.
Ég vil gera að mínum eftirfarandi orð vinnu-
hóps um siðferði í rannsóknarskýrslu Alþingis:
„Ef einblínt er á sekt einstakra manna er líklegt
að við missum sjónar á flóknu samspili ein-
staklingsathafna við félagslega, menningarlega
og efnahagslega þætti og að við förum á mis við
þá lærdóma sem draga þarf af svo miklum at-
burðum.“
Við þetta vil ég bæta að réttarríki rís aldrei
undir nafni, nema lög og réttlæti fari saman.
Eftir Ögmund
Jónasson
» Í mínum huga er pólitískt
uppgjör við hrunið marg-
falt stærra og mikilvægara en
svo að það fari fram með mál-
sókn á hendur örfáum ein-
staklingum fyrir mjög þröngt
afmarkaðar yfirsjónir þeirra í
aðdragandanum.
Ögmundur
Jónasson
Höfundur er innanríkisráðherra.
Við gerðum rangt