Morgunblaðið - Sunnudagur - 23.09.2012, Blaðsíða 52

Viðtal
52 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. 09. 2012
vinnuafl í pappírsverksmiðju sem hafði mikil-
vægt hlutverk í iðnframleiðslu landsins. Í
þriðju búðunum var mikil matvælaframleiðsla á
stórum búum sem reist voru á steppunni með
vinnuafli fanga. Þessar búðir hurfu ekki allar
með Gúlaginu. Fólk gerir sér kannski almennt
ekki grein fyrir því að þótt Gúlagið hafi verið
lagt niður sem slíkt árið 1960 starfar fanga-
búðakerfið á svipaðan hátt og það gerði í
Sovétríkjunum þó að fangarnir séu sjaldnast í
búðum af pólitískum ástæðum.“
Dánarorsökin húðkröm
Vera var ekki handtekin árið 1938 vegna þess
að hún væri sjálf ákærð fyrir gagnbyltingar-
starfsemi, heldur sökum þess að formlega var
hún enn gift, Abram Rozenblum sem dæmdur
hafði verið af pólitískum ástæðum sem föður-
landssvikari. Því hjónabandi var hins vegar
lokið og þau höfðu ekki búið saman frá því áð-
ur en hún kynntist Benjamín. „Vera var í hópi
kvenna sem voru handteknar á tímabilinu frá
í byrjun ágúst 1937 og fram í október 1938.
Þeim er lýst í tilskipunum yfirvalda sem fjöl-
skyldumeðlimum föðurlandssvikara,“ en í
flestum tilfellum var um að ræða konur
manna sem höfðu verið sakaðir um
undirróðursstarfsemi gegn stjórnvöldum og
verið teknir af lífi.
Fangelsisvist Veru hefst í Moskvu en þaðan
eru þær Erla Sólveig fluttar í Temlag-
búðirnar í Mordóvíu. Dóttirin hverfur af fang-
elsisskrám móður sinnar þegar Vera er flutt í
næstu búðir, Segezhlag í Karelíu, en hún
kemst ekki lífs af úr þriðju búðunum, í Kas-
akstan. Karlag, eins og búðirnar voru nefndar,
voru hreint helvíti í
stríðinu. Á árunum
1942 til 1944 er dán-
artíðni fanga allt að
þriðjungur. Hörg-
ulsjúkdómar urðu
mörgum að aldurtila,
þar á meðal Veru,
sem samkvæmt dán-
arvottorði dó úr húð-
kröm snemma árs
1943.
Það má segja að aðalpersónurnar í bókinni
séu fimm: Vera, barnið hennar, Halldór Lax-
ness, Eymundur Magnússon, sem var ytra í
iðnmámi á árunum 1934-1937 og varð náinn
vinur Veru, og svo Benjamín Eiríksson. Það
er þó Halldór Laxness og frásögn hans af
handtöku hennar í Skáldatíma árið 1963 sem
verður til þess að Vera verður þjóðfræg á Ís-
landi en viðbrögðin við frásögn rithöfundarins
urðu þó kannski harðari en Halldór ætlaði, og
breyttu ímynd hans. „Tilfellið er að um leið og
maður fer að skoða sögu Veru Hertzsch þá er
Halldór alltaf nálægur, það er erfitt að losna
við hann. Þótt kaflinn um Veru sé aðeins
stuttur kafli í minningabók hans, Skáldatíma,
þá varpar hann persónulegu ljósi á Halldór
sem önnur skrif hans um Sovétríkin gera
miklu síður. Ætlun mín er ekki að draga Hall-
dór niður í svaðið en ekki heldur hefja hann
upp til skýjanna. Staðreyndin er sú að um-
fjöllun um hann, til dæmis í ævisögum sem
ritaðar hafa verið, þróast alltaf í þá átt að
verja málstað hans.“
Erfitt að afgreiða viðhorf Laxness
Jón segir að sér þyki tilgangslaust að móral-
ísera um Halldór Laxness. „En ef þú spyrð
mig hvernig Halldór komi mér fyrir sjónir þá
má segja að Halldór fylgi því sem tíska
menntamannanna krefst hverju sinni. Tískan
er alls staðar, sama hvort við erum að tala um
klæðaburð, bíla eða viðhorf. Ég er ekki með
þessu að segja að Halldór sé yfirborðs-
kenndur maður, alls ekki, en hann er næmur
á umhverfi sitt, kannski næmari en flestir Ég
held að Halldór stjórnist ef til vill meira af
straumum samtímans en umfjöllun um hann
gefur iðulega til kynna. En þegar um Sovét-
ríkin og Stalín er að ræða örlar vissulega á
viðhorfum sem erfiðara er að nálgast nú í
dag. Á þessum tíma voru margir menntamenn
reiðubúnir til að líta svo á að grimmd og of-
beldi væri nauðsynlegur hluti þess að ná
árangri í átt að framförum. Þess vegna finnst
þeim ekkert tiltökumál þótt fólk sé fangelsað
vegna stjórnmálaskoðana sinna eða jafnvel
tekið af lífi. Það eru athugasemdir í Gerska
ævintýrinu sem Halldór skrifaði sem eru
mjög afhjúpandi hvað þetta varðar, og hvað
sem líður straumum og stefnum hverju sinni,
þá er erfiðara að afgreiða slík viðhorf sem
eðlileg sjónarmið tímabilsins.“
Eitt þeirra dæma sem Jón vísar til í bók
sinni eru Moskvuréttarhöldin svokölluðu, en
það voru opinber réttarhöld, þrenn að tölu,
sem haldin voru yfir háttsettum leiðtogum
rússneska kommúnistaflokksins. Halldór
fylgdist með einum þeirra vorið 1938. „Hall-
dór er hugsanlega sannfærður um að þeir
sem verið er að sækja til saka hafi unnið með
fasistum, ætlað að ræna völdum eða eins og
þeir voru sakaðir um en í rauninni finnst hon-
um það ekki skipta öllu máli. Það sem skiptir
máli er – eins og hann orðar það – barátta
höfuðafla. Hann sér Stalín fyrst og fremst
sem fulltrúa þeirrar hugmyndafræði sem er
að fara með sigur af hólmi. Og það réttlætir
næstum allt. Þó að heimurinn sé ekki fullkom-
inn í dag frekar en þá má kannski segja að
tilfinningin fyrir persónulegri ábyrgð er rík-
ari. Það er erfitt að ímynda sér að þekktir rit-
höfundar og menntamenn geti yppt öxlum yfir
ofbeldi og manndrápum. Þetta sjáum við til
dæmis í umræðunni um terrorisma. Að ein-
hverju leyti hefur umræða um leyfileg tæki
framframa því þroskast.“
En hvað sem Halldóri Laxness líður var
markmiðið að skrifa bók um Veru Hertzsch
og óblíð örlög hennar í Gúlaginu. „Allir Ís-
lendingarnir sem tengdust henni voru vel
þekktir innan íslensku sósíalistahreyfingar-
innar. En hún var bara ein í hópi milljóna
fórnarlamba þessara tíma. Það tengir hana við
okkur að dóttir hennar á íslenskan föður og
er því eina íslenska fórnarlamb Gúlagsins.
Mig langaði því ekki síður að opna þennan
veruleika tuttugustu aldarinnar fyrir íslensk-
um lesendum.“
Vera Hertzsch árið
1936.
* Ég hafði fangabúða-gögn hennar, sem eru50-60 blaðsíður sem lýsa
vist hennar í einstökum
fangabúðum
É
g var reyndar erlendis þegar það gerist að
afi fær bréfið um að afdrif Veru séu ljós.
Þetta virkaði samt þannig á mig að þetta
hefði reynst honum ofviða því aðeins
nokkrum dögum eftir að hann tekur við bréfinu fær
hann heilablóðfall. Hann deyr svo einum átta dög-
um síðar. Það síðasta sem hann sagði við mig áður
en hann dó var: „Ég er búinn að fá nóg.“ En hann
talaði aldrei um Veru, barnið eða lífið úti í Rúss-
landi við okkur nema aðeins undir lok ævinnar.
Hann sagði frá því kvöldið áður en hann giftist
ömmu að hann ætti barn í Rússlandi og svo giftu
þau sig en annars var þetta aldrei rætt,“ segir Árný
M. Eiríksdóttir íslensku- og líffræðikennari, elsta
barnabarn Benjamíns Eiríkssonar.
Árný og frændi hennar, Benjamín Árnason tón-
listarmaður, muna eftir afa sínum sem atorkusöm-
um manni og segja hann hafa verið mikinn afa. „Við
minnumst Benjamíns sem frábærs afa og skemmti-
legs einstaklings. Hann var barngóður og með sitt
síða skegg og hár héldu margir krakkar að hann
væri jólasveinn. Hann var léttur á sér og maður
hálfhljóp á eftir honum en þau amma, Kristbjörg
Einarsdóttir, bjuggu á Bárugötu alveg frá því að þau
komu frá Bandaríkjunum,“ segir Árný.
Benjamín segist stundum hafa fengið Don Kíkóta-
tilfinningu þegar hann hlustaði á afa sinn tala um
hvernig tíminn var þegar hann kom sem doktor í
hagfræði hingað til lands og varð bankastjóri Fram-
kvæmdabankans. „Þetta var þessi tilfinning að hann
hefði verið að berjast við vindmyllur þegar hann
kom til landsins. Hann kom með svo gríðarlega
mikla menntun á þessu sviði inn í svo rosalega fá-
frótt samfélag. Landið var nýkomið með sjálfstæði
og hafði hálfpartinn enn þær hugmyndir að verslun
væri einokunarstarfsemi. Það var einfaldlega ekki til
hagfræði á Íslandi.“
Eftir því var tekið í þjóðfélaginu þegar Benjamín
Eiríksson hætti sem bankastjóri Framkvæmdabank-
ans árið 1965. Benjamín greindist á þeim árum
andlega veikur, með geðklofa. „Afi var mjög hepp-
inn að veikjast seint á æviskeiðinu, á sextugsaldri,
og síðustu árin voru mun betri því sjúkdómurinn
eltist af honum. Hins vegar eru líka til þjóðsögur af
þessum árum. Sem barn var manni einfaldlega sagt
að taka ekki allt bókstaflega sem afi var að tala um
þegar hann fór að tala um vitranirnar sem hann
fékk. Ég vissi til dæmis ekki að afi væri öðruvísi en
aðrir þegar ég var yngri. Og hvað veit maður,
kannski fékk hann vitranir,“ segir Benjamín. Árný
efast ekki um að það sem gekk á í lífi afa hennar
hafi haft áhrif á það að hann veiktist skyndilega.
Álagið hafi verið mikið ekki síðst vinnulega og veik-
indin gert vart við sig á miklum álagspunkti.
„Það er líka eitt sem maður skilur vel en hann
passaði alltaf mjög vel upp á ömmu okkar. Hún
mátti helst aldrei fara neitt ein og ef hún fór eitt-
hvað fór hann með henni. Auðvitað vorum við
hins vegar á bandi ömmu og það má ekki gleyma
því að í okkar huga var Vera fyrri konan hans.
Þannig að kannski var maður síður að hugsa út en
vissulega man maður stemninguna í kringum það
þegar farið var „út að leita“. Ég man það líka að
ég hugsaði sem barn að það gæti verið spennandi
að eiga frænku í Rússlandi og kannski myndi mað-
ur hitta hana einhvern tíma,“ segir Árný. „Þegar
maður eltist skildi maður að þetta var ekki einhver
ævintýrasaga sem afi hafði átt,“ bætir Benjamín við.
„Það sem afi skilur eftir sig hjá okkur er að hann
kenndi okkur að vera sjálfstæð, þora að fara á
móti straumnum og standa með sjálfum okkur.
Það væri allt í lagi að vera svolítið skrýtinn og það
er því alls ekkert áhyggjuefni hjá okkur í dag,“ segir
Árný.
Afi fékk nóg
Árný M. Eiríksdóttir og Benjamín Árnason eru barnabörn Benjamíns Eiríkssonar.
Morgunblaðið/Golli
BENJAMÍN EIRÍKSSON VAR NÁINN BARNABÖRNUM SÍNUM EN
ÁRNÝ M. EIRÍKSDÓTTIR OG BENJAMÍN ÁRNASON ERU ÞEIRRA Á MEÐAL.