Morgunblaðið - Sunnudagur - 23.09.2012, Blaðsíða 51

Viðtal
23. 09. 2012 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 51
Þegar komið var nærri miðjum apríl var biðinnilokið fyrir Veru Hertzsch og þorra þeirrakvenna sem deildu klefa 3 í Butyrka. Einn
morguninn var hópur NKVD-manna mættur og skip-
aði konunum eftir nafnakall að taka sig til „með far-
angur“. Þeim var raðað í þrefalda röð á ganginum, all-
ar voru lesnar upp aftur en eftir að nafnið hafði verið
lesið upp var sagt „fimm ár“ eða „átta ár“. Óreiðan
gerði að verkum að sumar áttuðu sig ekki strax á mik-
ilvægi þessara upplýsinga. Það var verið að tilkynna
um refsitímann.
Næst var þeim öllum skipað út úr húsi og inn í
fangaflutningabíla sem fluttu þær á Kazanskí-
brautarstöðina, sem skipt var í tvo hluta. Öðrum megin
var venjuleg borgaraleg umferð, fólk að koma og fara,
ys og þrengsli og að öllu leyti hversdagslegt andrúms-
loft.
Hinum megin voru fangaflutningalestirnar ásamt
gripa- og vöruflutningalestum. Það var á laugardegi
sem kvennahópurinn úr Butyrka kom inn á lokaða
svæðið og var stillt upp á brautarpallinum á meðan
gríðarlega löng lestin skrölti að fangahópnum. Skipu-
lagi var þunglamalegt, vopnaðir verðir voru á hverju
strái, hundar geltu, öskur glumdu við og stöku sinnum
skothvellur.
Í einn af fremstu vögnunum fóru konur með börn.
Inni í hverjum vagni hafði kojum verið klambrað sam-
an með svipuðum hætti og í fangaklefanum, nema hér
voru þrengslin ennþá meiri. Vagnarnir voru glugga-
lausir en í kojunum illa lyktandi, grófar hálmdýnur.
Þvottaaðstaða var engin og klósettið ekki annað en gat
í gólfinu sem fleki var hafður ofan á þegar það var
ekki í notkun. Það tók óratíma að koma öllum í lestina.
Þegar loksins var búið að fylla hana og loka öllum
vögnum með slagbröndum var henni ekið út á
geymslusvæði flutningavagnanna og þar var hún látin
standa fram í myrkur.
Loks silaðist lestin af stað en hvað eftir annað nam
hún alveg staðar án þess að ljóst væri hvers vegna. Það
var bót í máli að nú var farið að vora og því var sæmi-
lega hlýtt. Flestir töldu að ferðinni væri heitið til
Mordóvíu þótt enginn vissi það fyrir víst. Kannski
hafði einhver varðanna hvíslað því á meðan dómarnir
voru lesnir upp í Butyrka. Það gat verið verra. Þetta
þýddi að ferða lagið væri ekki langt og að kvennanna
biðu ekki hrjóstrugar norðurslóðir heldur víðáttumik-
ill skógur. Fangabúðirnar sem þar höfðu verið reistar
nokkrum árum áður voru milli bæjarins Potjma og
borgarinnar.
Í vagninum var tunna með vatni og dallur með
brauði og brimsaltri síld. Hér var ekkert skammtað,
konurnar þurftu sjálfar að deila matnum á milli sín.
Vatnið var af skornum skammti og saltsíldin olli óbæri-
legum þorsta. Daglega var sami matarskammtur sett-
ur inn í vagninn hjá þeim. Ferðin tók fjóra og hálfan
sólarhring. Í fyrstu var ástandið í vagninum þolanlegt
en versnaði smátt og smátt. Í upphafi ferðarinnar voru
börnin óvær en svo færðist yfir þau og konurnar slen
og máttleysi. Á nóttunni þokaðist lestin áfram
en á daginn var hún látin bíða í útjaðri einhverrar
brautarstöðvarinnar. Vagnarnir voru ekki opnaðir
nema þegar verðirnir bættu við matar- og vatns-
skammtinn. Lestin rann inn á brautarstöðina í Potjma
föstudaginn 15. apríl 1938. Stöðvarhúsið var rauð-
máluð múrsteinsbygging og nafn hennar var letrað á
húsið stórum stöfum.
Skömmu eftir að lestin staðnæmdist við brautarstöð-
ina í Potjma reis Halldór Laxness úr rekkju í káetu
sinni á farþegaskipinu Lyru sem var á leið til Íslands
frá Kaupmannahöfn þar sem skáldið hafði gengið um
borð. Hann var á leið heim eftir langa og viðburðaríka
dvöl í Rússlandi og víðar og farinn að leggja drög að
bók sinni Gerska æfintýrinu sem kom út nokkrum
mánuðum síðar. Svalir vorvindar Norður-Atlantshafs-
ins léku um skipið á leið þess norður á bóginn á meðan
hundar varðanna í Potjma urruðu og geltu og föng-
unum nýkomnu var stillt upp á brautarpallinn til taln-
ingar.
BROT ÚR BÓK JÓNS ÓLAFSSONAR
Fangaflutningarnir
fangabúðir sem hún dvaldi í og reyna að
þrengja hringinn utan um hana þannig. Ég
nýtti því mest óbirtar minningar kvenna sem
voru, ef svo má að orði komast samferða
henni í gegnum fangabúðirnar.“
Skrá yfir eiginkonurnar
Í eltingaleik sem þessum getur margt gerst og
það er mikilvægt að ná sambandi við fólk sem
hefur grúskað á eigin forsendum. Þannig geta
mikilvægar heimildir orðið til, sem þó nýtast
fáum. „Júrí Dmitriev, formaður Memorial sam-
takanna í Petrozavodsk hafði til dæmis rann-
sakað Segezha-búðirnar þar sem Vera dvaldi
frá 1939 til 1941 og tekist eftir krókaleiðum að
komast í spjaldskrá búðanna. Hann hafði með
ærinni fyrirhöfn gert skrá yfir allar „eig-
inkonur“ í þessum búðum. Þetta skjal vakti
áhuga fæstra en fyrir mig var hún að sjálf-
sögðu algjör gullnáma. Svona er Rússland í
dag. Til að átta sig á flækjum fortíðarinnar
þarf maður að leggja sig eftir að kynnast fólki
því útgefið efni og það sem maður finnur í
skjalasöfnum er svo slitrótt og brotakennt.
Vera var í þrennum fangabúðum, en þær voru
ólíkar. Í fyrstu búðunum voru eiginkonurnar í
sérdeild alveg einangraðar frá umheiminum. Í
þeim næstu voru fangarnir fyrst og fremst
Samfangar Veru í Segezha fangabúðunum þar sem hún var frá 1939 til 1941.
Eymundur Magnússon í Moskvu árið
1936 eða 1937.
Benjamín Eiríksson á sjötta
áratugnum.
Halldór Laxness.
* Um síð-asta ferða-lagið, frá Karel-
íu, nálægt
finnsku landa-
mærunum og
alla leið austur
á steppur Kas-
akstans hef ég
nokkrar heim-
ildir kvenna
sem voru í lest-
inni sjálfri.
Þetta var sum-
arið 1941 eftir
innrás Þjóðverja
í Sovétríkin.
Morgunblaðið/Golli

*Um leið ogmaður ferað skoða sögu
Veru Hertzsch þá
er Halldór alltaf
nálægur.