Fréttablaðið - 26.10.2013, Blaðsíða 26

Fréttablaðið - 26.10.2013, Blaðsíða 26
26. október 2013 LAUGARDAGUR| HELGIN | 26 Vatnsaflsvirkjanir í Soginu mörk-uðu tímamót í orkumálum þjóð-arinnar. Þegar Ljósafossvirkjun var fyrst gangsett árið 1937 var framboð rafmagns á höfuðborg-arsvæðinu tvöfaldað. Ljósifoss er við útfall Úlfljótsvatns en Írafossvirkjun var gangsett neðar í ánni 1953. Fjórum árum síðar hófust framkvæmd- ir við þriðju Sogsvirkjunina, við Efra-Fall í suðurhluta Þingvallavatns, en áður en þeirri framkvæmd var lokið varð þar mikið tjón þegar Þingvallavatn braut sér leið í gegnum varnarþil og beljaði hömlulaust niður í Úlfljótsvatn. Í Morgunblaðinu var talað um að þetta væri mesta tjón sem orðið hefði við nokkra mannvirkjagerð hér á landi, enda var vatns- þunginn gríðarlegur. Nýlega fundust merkilegar ljósmyndir sem teknar voru rétt eftir að flóðið gekk yfir og sýna vel hvers lags hamfarir var um að ræða. Myndirnar tók Kristján Júlíus Finnbogason sem var vélstjóri við Írafoss- virkjun á þessum tíma. Varnarþil rofnaði í aftakaveðri Framkvæmdir við virkjunina hófust í ágúst 1957. Boruð voru aðrennslisgöng niður í gegnum Dráttarhlíð að Úlfljótsvatni. Þar var svo búið að grafa fyrir jöfnunarþró og stöðvarhúsið var í byggingu þegar þjóðhá- tíðardagurinn rann upp árið 1959. Aftakaveður hafði þá geisað úr norðri daginn og nóttina áður og Þingvallavatn hafði barið á varnargarði sem reistur hafði verið framan við göngin. Snemma að morgni 17. júní sáu þeir verkamenn sem enn voru uppi á vinnusvæðinu að ágangur vatnsins var með þeim ósköpum að jarð- vegsuppfylling handan járnþils var farin að skolast í burtu. Þrátt fyrir að allt kapp væri lagt í að lagfæra skemmdirnar var það til lítils og loks lét þilið undan skömmu fyrir hádegi og vatnið flæddi óhindrað í gegn, niður í jarðgöngin og út fyrir neðan. Vatnsflaumurinn skall með fullum þunga á stöðvarhúsinu sem þá var í byggingu og flæddi inn á neðstu þrjár hæðirnar. Ekk- ert manntjón varð, en það mátti litlu muna. Samkvæmt blaðafréttum þess tíma var einn verkamaður hætt kominn þar sem hann stóð neðan við þilið þegar það brast og þrír í viðbót voru staddir í stöðvarhúsinu að bjarga verðmætum tækjabúnaði. Allir sluppu þeir þó ómeiddir. Gangsett fyrir árslok 1959 Gríðarmiklar skemmdir urðu á mannvirkj- um þar sem straumurinn hrifsaði meðal annars með sér sjö lítil vinnuskýli, nýsteypt íbúðarhús gjöreyðilagðist og heljarmikill krani fór veg allrar veraldar. Brak og fleira skolaðist niður með Soginu og lýsti tíðinda- maður Vísis því þannig að heilu húsmæn- arnir hefðu staðið upp úr ánni. Viðgerðir hófust fljótlega þar sem tekið var að fylla í skarðið í varnarveggnum sem var á bilinu tíu til fimmtán metrar og tókst að koma í veg fyrir vatnsrennslið nokkrum dögum síðar. Virkjunin, sem var nefnd eftir Steingrími Jónssyni rafmagnsstjóra Reykjavíkur, hlaut nafnið Steingrímsstöð. Hún var svo tekin í gagnið í desember sama ár og hefur hún þjónað sínum tilgangi síðan og skilar nú 122 gígavatnsstundum á ári og þjóðhátíðar- dagurinn afdrifaríki er einungis minning, en myndir eins og þær sem Kristján tók og fylgja hér með, munu lifa. Þorgils Jónsson thorgils@frettabladid.is Hamfarirnar festar á filmu Nýlega fundust áður óbirtar myndir frá hamfaraflóðinu sem varð 17. júní 1959 þegar Þingvallavatn braust í gegnum varn- arþil og óð beljaði yfir framkvæmdasvæði virkjunar í Sogi. Gríðarmiklar skemmdir urðu og var þetta atvik talið mesta tjón sem orðið hafði við mannvirkjagerð hér á landi. „Pabbi var alltaf mikill myndasmiður,“ segir Jó- hannes Kr. Kristjánsson fréttamaður en hann fann myndirnar í slides- myndasafni föðurs síns heitins. „Hann tók mikið af myndum til dæmis með AGFA colour vél og líka kassamyndavélum. Hann tók einmitt mikið af slides-myndum á þessum árum og eftir hann liggur heilmikið safn af myndum, bæði úr vinnuumhverfi hans og líka fjölskyldumyndum. Þetta eru fleiri þúsundir mynda sem ég hef verið að dunda mér við að fara í gegnum. Svo rakst ég nýlega á þessar myndir, þessar hamfara- myndir, en ég vissi ekkert hvað var þar í gangi, nema að þetta tengdist Soginu. Svo fór ég að gúggla mig áfram og fann blogg- færslu eftir Einar Sveinbjörnsson veðurfræð- ing þar sem hann fjallar um veðurofsann sem orsakaði þetta allt saman. Ég hringdi þess vegna í Einar sem saup hreinlega hveljur þegar hann sá þessar myndir.“ ➜ „Var alltaf mikill myndasmiður“ EYÐINGARKRAFTUR Hér sést gjörla hinn gríðarmikli kraftur sem var í flóðinu þar sem það streymir út um munna aðrennslis- ganganna og niður í Úlfljótsvatn. Stöðvarhúsið er hér í forgrunni. HVÍTFYSSANDI Vatnsflaumurinn umvafði stöðvarhúsið sem var langt komið í byggingu. FLÆDDI UM ALLAR HÆÐIR Þrjár neðstu hæðirnar á stöðvar- húsinu fylltust af vatni þegar flaumurinn var sem harðastur. BROSTNAR VARNIR Þingvallavatn flæðir hér í gegnum rofið varnarþil og ofan í aðrennslisgöngin. MÓTIÐ SKAUST ÚT Hér er horft niður að Úlfljótsvatni, sennilega ofan við munna aðrennslisganganna. Sívalningurinn á miðri myndinni var notaður sem eins konar steypumót í göngunum og spýttist út með vatnsflaumnum. Hann var sennilega um sex til sjö metrar á lengd. STRAUMÞUNGI Vatnsmagnið í Soginu margfaldaðist þegar varnarstíflan við Þingvallavatn brast. Þessi mynd er frá Ljósafossvirkjun, neðar í ánni. Kristján Júlíus Finnbogason (1928-1983) tók meðfylgjandi myndir á AGFA-myndavél. Hann var vélstjóri hjá Rafmagnsveitu Reykjavíkur við Írafossvirkjun neðar í Soginu á árunum 1956 til 1962 og hefur því annaðhvort verið í nágrenninu þegar ósköpin riðu yfir eða komið þangað skömmu síðar. Þegar varnarstíflan ofan við Sog brast árið 1959, varð sem betur fer ekki mannskaði, en áhrifin á lífríki Þingvallavatns voru gífurleg, sérstaklega á urriðastofninn sem svo gott sem hvarf úr vatninu um áratugaskeið. Össur Skarphéðinsson, stjórnmálamaður og lífeðlis- fræðingur, er sérfróður um Þingvallaurriðann og segir að stofninn hafi í raun ekki náð sér fyrr en upp úr síðustu aldamótum. „Ég man sjálfur eftir þessu því að ég var þarna sex ára gamall og foreldrar mínir áttu sumarbústað í Miðfellslandinu. Vatnsyfirborðið lækkaði um einhverja tvo metra og það var eins og útfiri langt út frá bakkanum. Seiði lágu þarna dauð í hrönnum og þetta hafði auðvitað mikil áhrif á alla stofna og lífríki í vatninu mörg ár á eftir.“ Össur segir að þegar vatnsbylgjan reið yfir árfarveg Efra-Sogs hafi hún hrifsað með sér grófa möl af botninum, þar sem stærsti urriðinn hafi átt hrygningarstöðvar. Össur segir hrun urriðans hafa haft mikil áhrif á lífríkið í vatninu, enda var urriðinn þar efstur í fæðukeðjunni. Hann telur að áhrifa flóðsins hafi gætt allt fram yfir árið 2000, en þá hafi urriðinn komist aftur af stað með sleppingum. URRIÐINN VAR 40 ÁR AÐ NÁ SÉR AFTUR MEÐ 29 PUNDA URRIÐA Í ÖXARÁ Össur Skarphéðinsson segir að Þingvallaurriðinn hafi ekki náð sér fyrr en eftir aldamót.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104

x

Fréttablaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.