Læknablaðið - 15.07.2002, Blaðsíða 11

RITSTJÓRNARGREINAR
Lífshættuleg ofnæmisviðbrögð
Á öðrum stað hér í blaðinu er grein um bráðalost.
Bráðalost kemur í kjölfar losunar boðefna úr mast-
frumum og basofflum og er annaðhvort vegna IgE
miðlaðra ofnæmisviðbragða (anaphylaxis), til dæmis
hnetuofnæmis eða latexofnæmis, eða ofnæmislíkra
viðbragða (anaphylactoid). Dæmi þar um eru við-
brögð vegna röntgenskuggaefna og aspiríns. Einnig
kemur fyrir að engin skýring finnst (idiopathic ana-
phylaxis). Sýna má fram á losun boðefna með mæl-
ingu á tryptasa í sermi. Taka þarf sýnið sem fyrst eftir
að einkenni ná hámarki því helmingunartími fyrir
tryptasa í sermi er innan við tvær klukkustundir.
Einnig getur verið gott að endurtaka mælinguna, til
dæmis eftir fjórar og átta klukkustundir til að fylgjast
með breytingum á honum í sermi. Mæling á tryptasa
er sérstaklega mikilvæg við losti í tengslum við svæf-
ingu, þar sem mörg lyf eru gefin og óvíst hvort um
ofnæmisviðbrögð er að ræða eða hvort aðrar orsakir
séu fyrir lostinu.
Lífshættuleg ofnæmisviðbrögð á borð við bráða-
lost gera sjaldnast boð á undan sér og hröð og fum-
laus meðferð við þeim getur ráðið úrslitum um líf eða
dauða. Það er of seint að rýna í uppflettirit til að
kynna sér meðferðina þegar til alvörunnar kemur.
Lífshættuleg ofnæmisviðbrögð eru sem betur fer það
sjaldgæf að flestir læknar fá enga teljandi reynslu í
meðferð þeirra og þess vegna er greinin um bráðalost
skrifuð. Vonandi gefa læknar sér tíma til að lesa hana
og kynna sér sérstaklega flæðirit með ráðleggingum
um meðferð á losti og gagnorðar upplýsingar um
skammtastærð lyfja sem nota þarf við meðferðina.
Þetta flæðirit hefur verið samþykkt af Félagi ís-
lenskra ofnæmis- og ónæmislækna. Er óhætt að mæla
með því að heilsugæslustöðvar og bráðamóttökur
hafi þessar ráðleggingar steyptar í plast og hangandi
upp á vegg og neyðarkassa með nauðsynlegum lyfj-
um tiltækan innan seilingar.
í Svíþjóð hófst árið 1992 skráning á lífshættuleg-
um ofnæmisviðbrögðum tengdum mat (1). Tildrögin
voru þau að stúlka lést eftir að hafa borðað hamborg-
ara sem innihélt sojaprótín. Á þremur árum barst 61
tilkynning: Tuttugu atvik voru talin tengjast jarðhnet-
um, 16 soja, níu trjáhnetum og möndlum, þrjú mjólk,
tvö hverju eftirtalinna atriða: eggjum, hveiti og sell-
eríi, eitt fiski og eitt skelfiski. Þegar betur var að gáð
var ekki talið líklegt að matur ætti þátt í fimm tilvik-
um. Á þessum tíma urðu sex dauðsföll og var talið að
sojaprótín í kjötréttum ætti þátt í fjórum þeirra.
Skráningin varð til þess að draga athygli að lífshættu-
legum ofnæmisviðbrögðum við sojaprótínum og því
að merkingu sojaprótína í sænskum matvælum var
mjög ábótavant.
Á 23 ára tímabili, frá 1968, hafa 30 dauðsföll verið
skráð í Danmörku vegna bráðalosts eftir lyfjagjöf (2).
Þetta svarar til þess að dauðsföll af lyfjaofnæmi yrðu
þriðja hvert ár á íslandi. Dauðsföllin voru flest eftir
gjöf röntgenskuggaefna (átta), eftir gjöf penisillína
(sex) og eftir gjöf ofnæmisvaka til afnæmingar
(fimm). I síðastnefnda hópnum voru yngstu einstak-
lingarnir sem létust. Tvö dauðsföll hlutust af gjöf
bólgueyðandi lyfja (NSAID).
í Manchester í Englandi voru 172 einstaklingar
greindir með bráðalost og voru orsakir taldar jarð-
hnetur hjá 42, trjáhnetur hjá 23, skordýrabit hjá 28,
lyf hjá 15, latex hjá sex þeirra og annar matur en
hnetur hjá 25 (3). Ovíst var hvort matur var orsök hjá
13 einstaklingum og engin orsök fannst hjá 20.
Fram að þessu hafa flugur fremur verið til ama og
óþæginda en að þær yllu alvarlegum vandamálum á
Islandi. Á síðustu árum hafa geitungar (vespidae
spp.) náð útbreiðslu hér á landi og varla getur verið
nema tímaspursmál þar til þeir fara að valda alvar-
legu ofnæmi. Talið er í Bandaríkjunum að 0,5-4%
íbúanna eigi á hættu að fá alvarleg einkenni af flugna-
biti og um 40 dauðsföll eru rakin til þess árlega (4).
Það sem hér hefur verið rakið sýnir að orsakir
fyrir bráðalosti eru margskonar þótt oftast megi rekja
þær til matvæla, lyfja, skordýrabits eða latex, ef or-
sakir finnast á annað borð. Ekki leikur vafi á því að
skráningu á bráðalosti er ábótavant og því erfitt að fá
hugmynd um algengi þess og nýgengi. Við afturvirka
rannsókn á sjúkraskrám íbúa Olmstedsýslu í Minne-
sota á árunum 1983-1987 var algengi bráðalosts 30 á
100 000 íbúa og nýgengi 21 (5). Greiningin miðaðist
við almenn einkenni eins og roða og kláða í húð,
ofsakláða, ofsabjúg og að minnsta kosti eitt einkenni
til viðbótar, annaðhvort frá munni og meltingarvegi,
öndunarfærum eða hjarta- og æðakerfi. Þessar niður-
stöður eru taldar góður mælikvarði á algengi bráða-
losts meðal hvítra manna í Bandaríkjunum. Séu þær
færðar yfir á íslenskan fólksfjölda svarar það til rúm-
lega 80 tilvika á ári.
Þótt þannig megi reikna sig fram til einhverrar
tölu um hversu algeng lífshættuleg ofnæmisviðbrögð
eru hér á landi verður þó að segjast að ekkert er um
þelta vitað né heldur hverjar orsakir liggja þeim að
baki. Þetta er vissulega slæmt því með fræðslu og
fyrirbyggjandi aðgerðum mætti ef til vill koma í veg
fyrir sum þessara atvika ef þekkingin væri meiri. Því
er aðkallandi að koma á skráningu á öllum hættuleg-
Davíð Gíslason
Höfundur er læknir á
Landspítala Vífilsstööum.
Læknablaðið 2002/88 547