Læknablaðið - 15.12.2009, Blaðsíða 9

RITSTJÓRNARGREIN
Sigurður
Thorlacius
sigurdth@hi.is
Höfundur er sérfræðingur í
heila- og taugasj'úkdómum
og prófessor i
tryggingalæknisfræði við
læknadeild HÍ.
Heilsufar íslenskra bænda
Landbúnaður hefur lengi verið eirtn af mikil-
vægustu atvinnuvegum landsins og því er verðugt
viðfangsefni að skoða heilsufar bænda. Fram
undir heimsstyrjöldina síðari höfðu vinnubrögð
í íslenskum landbúnaði lítið breyst allt frá
landnámi. Með vélvæðingu um miðja síðustu öld
breyttust bústörfin.1 Má gera ráð fyrir að þetta hafi
haft umtalsverð áhrif á heilsu bænda.
I þessu tölublaði Læknablaðsins og næstu
tveimur á undan er í þremur greinum greint frá
athyglisverðri rannsókn á heilsufari íslenskra
bænda.24 Þar er lýst sérstöðu búskapar sem
starfsgreinar. Vinnustundir eru langar og
óreglulegar. Vinnan er nátengd heimilislífinu. Oft
eru notaðar vélar og tæki sem krefjast mikillar
einbeitingar, geta verið hættuleg og þarfnast mikils
viðhalds. Umhirða búpenings getur verið erfið,
sérstaklega þegar um er að ræða stórar skepnur
eins og nautgripi. Líf og starf bóndans er auk þess
háð duttlungum veðurs og búfjársjúkdóma. Þetta
hefur vakið upp spumingar um hvort heilsufar
bænda kunni að vera lakara en annarra og er
framangreindum rannsóknunum ætlað að svara
þeim spurningum.
Ekki reynist mikill munur á almennu heilsufari
bænda og annarra, þrátt fyrir hærri aldur
bændanna.2 Tvær meginskýringar eru á því
að heilsufar bænda er síst lakara en annarra.
Annars vegar að til þess að halda áfram að sinna
bústörfum þarf bóndinn að vera við góða heilsu,
en bregða búi ella. Hins vegar er jákvæður lífsstíll
bænda með tilliti til hjarta- og æðasjúkdóma, því í
starfinu felst mikil líkamshreyfing og þeir reykja
sjaldnar en aðrir.12
Bændur hafa minni merki um andlega vanheilsu
en úrtak fólks úr samfélaginu.3 Bændum finnst
síður en öðrum vinnuálag vera of mikið, vinna
hlaðast upp eða þeir hafa of mikið að gera,
en þeim finnast hins vegar verkefni sín oft of
flókin eða að þá skorti kunnáttu til að glíma við
þau. Þetta bendir til þess að bæta megi líðan og
vinnuumhverfi bænda með átaki í menntun þeirra
til að styrkja þekkingarlega undirstöðu þeirra til
að leysa flókin verk.
Aður hafa verið skoðaðar dánarorsakir hjá
íslenskum bændum. Dánartíðni bænda reyndist
lægri en hjá öðrum, meðal annars dánartíðni
vegna krabbameins almennt, sem er rakið til
lægri dánartíðni vegna krabbameina sem tengjast
reykingum, enda reykja bændur almennt minna
en aðrir. Nýgengi ákveðinna illkynja sjúkdóma,
hvítblæðis, húðkrabbameins og krabbameins
í heila og taugakerfi, var þó hærra á meðal
bændanna en annarra. Aukin dánartíðni vegna
húðkrabbameins er rakin til mikillar útiveru
í útfjólublárri geislun sólar, en aukin tíðni
hvítblæðis hefur m.a. verið tengd notkun ólífræns
áburðar, illgresiseyðis og meindýraeiturs.1
Islenskir sauðfjárbændur hafa reynst beita mikið
böðun sauðfjár með skordýraeitrinu lindane,
sem hefur verið tengt krabbameini í eitilvef og
heila. I rannsókn þar sem skoðað var nýgengi
krabbameins í sauðfjárbændum á tímabilinu 1962
til 2003 reyndist nýgengi krabbameins í vör aukið,
sem tengt er mikilli útivinnu bænda í útfjólubláu
ljósi sólar. Ekki reyndist um marktækt aukna
tíðni annarra forma krabbameins að ræða hjá
bændunum, þar á meðal ekki þeirra forma sem
tengd hafa verið notkun lindane.5
Tíðni vinnuslysa hjá bændum reynist há.4
Algengast er að umhirða búpenings valdi slys-
um. Þá hafa þeir bændur sem gengið hafa til
starfa undir áhrifum áfengis fremur orðið fyrir
slysum en aðrir, en fremur algengt er að bændur
hafi einhvern tímann verið ölvaðir við störf.
Afengisneysla og áfengisvandamál eru hins vegar
minni á meðal bænda en gengur og gcrist.2-3 Þetta
verður einna helst skýrt með því að bændur geta
sjaldan tekið sér alveg frí frá störfum. Fjarvistir
bænda frá vinnu vegna veikinda eru skemmri
en hjá öðrum, sem endurspeglar vinnuumlrverfi
bænda, þar sem sinna þarf bústörfum daglega,
allan ársins hring, þrátt fyrir að upp komi
tímabundin veikindi.2 Langvarandi fjarvistir
bænda frá vinnu vegna vinnuslysa eru hins vegar
algengar, sem undirstrikar hve hættuleg bústörfin
geta verið.4 í slysavörnum í landbúnaði hefur
verið lögð megináhersla á umbætur á búnaði,
svo sem veltigrindur á dráttarvélar, öryggishlífar
á tækjabúnað og bætta aðstöðu fyrir mjólkurkýr,
sem og aukna menntun og þjálfun bænda.
Framangreindar niðurstöður sýna hins vegar að
nú er þörf á að gera átak í forvörnum vegna slysa
af búpeningi og notkunar áfengis við bústörf.
Niðurstöður þessarar rannsóknar geta þannig
verið notadrjúgar við endurskoðun á menntun
bænda og slysavömum í landbúnaði.
Heimildir
1. Rafnsson V, Gunnarsdóttir H. Mortality among farmers in
Iceland. Int J Epidemiol 1989; 18:146-51.
2. Guðmundsson G, Tómasson K. Almennt heilsufar íslenskra
bænda. Læknablaðið 2009; 95: 655-9.
3. Tómasson K, Guðmundsson G. Geðheilsa og líðan íslenskra
bænda. Læknablaðið 2009; 95: 763-9.
4. Guðmundsson G, Tómasson K. Vinnuslys íslenskra bænda.
Mat á áhættuþáttum. Læknablaðið 2009; 95: 831-5.
5. Rafnsson V. Cancer incidence among farmers exposed to
lindane while sheep dipping. Scand J Work Environ Health
2006; 32:185-9.
LÆKNAblaðið 2009/95 821