Læknablaðið - 15.04.2013, Blaðsíða 26

SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Dies". Pillur eru handunnið lyfjaform til inntöku, sem í munni
margra hefur löngum verið látið jafngilda töflum. Lozenges (öðru
nafni troches) er gamalt lyfjaform, sem haft var um litla bita eða
stangir sem leysast áttu í munni og verka þar. Black lead á hins
vegar við grafít til blýantaframleiðslu. Raunar lýsti Brockedon sér-
stökum stimpli til þess að pressa grafít. Má því telja að Brockedon
hafi rúmað tvær uppfinningar í einni1 og hefur hann trúlega jafn-
framt fengist við blýantaframleiðslu.
Þær „pillur" sem Brockedon framleiddi og voru lengi vel fram-
leiddar með hans aðferð, innihéldu vatnsleysin sölt (karbónöt, tar-
tröt, nítröt og fleiri), sem auðveldlega sundrast í maga. Þessar töflur
voru að svo miklu leyti sem vitað er framleiddar án hjálparefna.12
Gildi uppfinningar hans var í fyrstu lítið í lyfjagerð, en meira í
öðrum iðnaði. Kalíumbíkarbónattöflur og natríumbíkarbónat-
töflur framleiddar með aðferð Brockedons urðu vinsæl söluvara í
Englandi og Bandaríkjunum undir heitinu „compressed pills" eða
„Mr. Brockedon s goods".1
Lítil kynning eða engin í fagtímaritum varð þess senni-
lega valdandi að þýskur prófessor, Rosenthal að nafni, taldi sig
frumkvöðul að smíði töfluvélar árið 1872. Vél hans var hliðstæð
við vél Brockedons, en Rosenthal var ókunnugt um vél og vinnu
Brockedons. Raunar er svo að sjá að lítil framþróun hafi orðið í
töflugerð í Þýskalandi á 19. öld.2
Þróun töflugerðar i Bandaríkjunum og Bretlandi
Fyrirtækið John Wyeth and Brother (nú hluti af Pfizer) bjó árið
1872 til endurbætta töfluvél og framleiddi töflur líkt og Brockedon
hafði áður gert, sem innihéldu vatnsleysanleg sölt (kalíumklóríð,
ammóníumklóríð og fleiri). Samkvæmt upplýsingum frá fyrir-
tækinu fór áhugi lækna mjög vaxandi á notkun taflna þegar kom
fram um 1880 („Physicians saw the convenience of this form of
medication and at various times submitted different compounds
formulae which were made into either tablets or compressed lo-
zenges").2 Óvíst er hvort fyrirtækið notaði hjálparefni við fram-
leiðsluna. Hins vegar er staðfest að helsti hvatamaður í læknastétt
vestan hafs á 19. öld um framleiðslu taflna, Robert M. Fuller (1844-
1919), lét nota hjálparefni í töflur sem gerðar voru árið 1878 sam-
kvæmt hans forskrift. Það lyfti og undir töflugerð að eftir 1880
voru búnar til miklu öflugri töfluvélar en fyrr (vélknúnar snún-
ingsvélar; „rotatory tablets machines").
Um 1880 stóð töflugerð engu að síður frammi fyrir þeim mikla
vanda að illgerlegt var, með eða án þeirra hjálparefna sem þá voru
notuð, að framleiða töflur með lyfjum torleystum í vatni. Slík lyf
misstu virkni sína við inntöku, þar eð töflurnar leystust illa eða
ekki í maga eða þörmum og gátu jafnvel gengið heilar niður. Hér
skorti því augljóslega efni sem gæti sundrað töflunum í vatni
eða vatnskenndu umhverfi og þannig tryggt torleystum lyfjum
nokkra upplausn í maga og þörmum. Maísmjölvi (amylum maydis)
reyndist vera hæfilegt sundrunarefni við töflugerð og leysti þenn-
an vanda.2í nútímalyfjagerð hafa gerviefni (tilbúin efni) yfirleitt
leyst mjölva af hólmi.6
Bandaríkjamaður að nafni Charles Killgore (1849-?) sótti árið
1887 um einkaleyfi til þess að nota mjölva við töfluframleiðslu
þannig að töflurnar fullgerðar sundruðust í vatni. Killgore mun
hafa starfað að lyfjagerð en um hann eru að öðru leyti nær engar
heimildir. Honum var synjað um einkaleyfið því að mjölvi væri
svo algengt og aðgengilegt efni. Hins vegar er óvíst hvort nokkr-
um öðrum hafi komið til hugar áður að nota mjölva með þessum
hætti.2
Uppgötvun Killgores markar tímamót og skipti sköpum í
töflugerð og verður ekki betur lýst en með orðum Keblers:2 „The
discovery was a great triumph for the industry. From this time
forward its growth was simply phenomenal. All conceivable solid
drugs are now compressed into tablet forms..." Þegar Kebler setti
þessi orð á blað fyrir um 100 árum var þannig nær þriðjungur
allra fullgerðra lyfja sem notuð voru í Bandaríkjunum töflur.
Bandarísk þekking í töflugerð og sölumennsku fluttist yfir Atl-
antshaf til Bretlands þegar kom fram á 8. tug 19. aldar. Bandaríska
fyrirtækið John Wyeth and Brother, sem áður er nefnt, sendi árið
1878 ungan lyfjafræðing, Silas Burroughs (1846-1895), til London
til þess að vera þar umboðsmaður og sölumaður fyrirtækisins.
Burroughs fékk tveimur árum síðar ungan lyfjafræðing, Henry
Wellcome (1853-1936), til starfa með sér í London. Ýmsar aðstæður
hvöttu þá félaga til þess að hefja framleiðslu á töflum í eigin nafni
á árunum 1882-1883. Það leiddi svo til stofnunar fyrirtækisins
Burroughs Wellcome & Co. (BW & Co.), sem átti eftir að stækka og
verða um skeið nánast leiðandi töfluframleiðandi í heiminum. Ein
af meginforsendunum fyrir velgengni Burroughs og Wellcome
var að árið 1888 heppnaðist þeim að búa til mjög mikilvirka töflu-
vél: „capable of producing 600 high-quality tablets every minute",
eins og segir í sögu fyrirtækisins.4 Það styrkti og enn stöðu fyrir-
tækisins að þessi tækni var varin einkaleyfum um víða veröld.3-4
Kyrni er nefnt í bandarísku lyfjaskránni 1883 eða um líkt leyti
og töflugerð var að eflast þar og í Bretlandi að marki. Um kyrni
er síðan fjallað í ýmsum yngri lyfjaskrám án þess að segja megi
að nokkur nákvæm skilgreining á því sé til. Kyrning (tilbúningur
kyrnis í þar til gerðu tæki) er fólgin í því að breyta smásæjum
kornum virkra efna og hjálparefna í korn af sýnilegri stærð (sem
sjá má með berum augum). Ferlið ber hins vegar ekki með sér að
kornin séu öll af sömu stærð eða lögun. Kyrni getur verið lyfja-
form í sjálfu sér, en er langoftast millistig í töflugerð til þess að
auðvelda töflusláttuna og mótun taflna.7 Stutt lýsing á kyrningu
eins og nú tíðkast er í skrifum Sænsku lyfjastofnunarinnar6 (sjá
ennfremur texta við mynd 3).
Töflugerð hefst í Danmörku
Elsta lyfjaheildsölufyrirtækið í Danmörku, Alfred Benzon, var
stofnað 1849. Fyrirtækið var fyrst heildsölufyrirtæki sem seldi
apótekum hrávöru til lyfjagerðar. Árið 1893 setti fyrirtækið jafn-
framt tvö fullgerð lyf á markað í formi pillna og extrakts. Lövens
kemiske fabrik (Leo) var stofnað árið 1908 og er næstelst danskra
lyfjafyrirtækja annarra en apóteka. Árið 1912 hóf fyrirtækið að
framleiða Albyl® (nokkurn veginn sama samsetning og magnýl)
og setti á markað sem skammta. Síðar var tekið að framleiða lyfið
í formi taflna (mynd 2). Alfred Wohlk, lyfsali í Kaupmannahöfn,
er talinn eiga heiðurinn af því að hafa fyrstur sett á markað (í árs-
lok 1912) þá lyfjasamsetningu sem nú nefnist magnýl. Af skrifum
hans er auðséð að hann hefur einkum selt lyfið í skömmtum, þótt
hann bendi jafnframt á að slá megi töflur úr lyfjablöndunni (með
mjölva).1213Lyfjaforminu töflum er einungis stuttlega lýst í dönsku
lyfjaskránni árin 1893 og 1907.1
Af þessu er ljóst að töflugerð hófst mun síðar í Danmörku en
í Bretlandi og Bandaríkjunum, þótt á því væru einstakar undan-
tekningar. í yfirlitsgrein sinni nefnir Svend Aage Schou að vel
198 LÆKNAblaðið 2013/99