Þjóðlíf - 01.05.1991, Síða 46

SVEFNHJOL GYRÐIS
JÓN ÖZUR SNORRASON
Gyrðir Elíasson.
Svefnhjólið.
Skáldsaga 144 bls.
Mál og menning 1990.
Gyrðir Elíasson sendi frá sér skáldsög-
una Svefnhjólið fyrir síðustu jól.
Þetta er önnur skáldsaga Gyrðis en sú
fyrsta, Gangandi íkorni, kom út árið 1987.
Auk þess hefur komið út eftir hann eitt
smásagnasafn, Bréfbátarigningin árið
1988 og sex ljóðabækur.
Kröfunni um að staðsetja Gyrði í ís-
lenskri bókmenntasögu eða sjá verk hans í
víðara samhengi verður ekki fullnægt hér.
Sérstaða hans er þó nokkur og erfitt er að
finna honum andleg skyldmenni. Sem rit-
höfundur er hann ofurlítið einn á báti,
kannski á líkan hátt og persónur hans en
margt í stíl hans minnir þó á meistara
Þórberg og kannski Thor og til að gerast
enn gáfulegri er ekki úr vegi að minnast á
Marques.
Sérstaða Gyrðis liggur helst í því að
hann skrifar agaðan stíl en reynir um leið
að lýsa óröklegum heimi. Þessar andstæð-
ur milli forms og inntaks eru sífellt að
takast á í verkum hans og kalla fram þessi
sérstöku áhrif; að þrátt fyrir kaotískan og
óreiðukenndan heim er orðræða hans rök-
leg. Lesandinn skynjar orðin sem rökleg
tákn en heiminn umhverfis þau sem skrýt-
inn og hverfulan. Fyrir vikið samþykkir
lesandinn heim Gyrðis og hafnar honum
ekki.
Skáldsagan Svefnhjólið er draugasaga
og er ef til vill skrifuð sem tilbrigði við
þjóðsagnaarfinn og til heiðurs mórum og
skottum. Hún er í þremur köflum og
vandlega upp byggð. Hún hefst á því að
lykli er snúið í skrá og um leið fer at-
burðarás sögunnar af stað:
Með lyklinum frá pabba gamla opna ég
dyrnar. Hurðin hefur þrútnað í falsinu í
vetur, og þegar ég geng inn í þetta litla
sumarhús mæta mér breiður af dauðum
flugum og drungi liggur í loftinu, eins-
konar vitund um skuggalegt líf sem fyllir
svefnherbergið innaf, en ég er ekki kom-
inn hingað til að elta slæm hugboð. (bls. 7)
Lesandinn skynjar þetta hlutverk sögu-
persónunnar; að koma aftur til að ganga úr
skugga um eitthvað en ekki til að elta slæm
hugboð. En um leið og hann kemur aftur
þá gengur hann aftur í bókstaflegri merk-
ingu því hann er draugur sem getur ekki
samþykkt hlutskipti sitt og verður því að
ganga aftur og upplifa það sem hann áður
hafði gert. Að minnsta kosti má sjá söguna
á þessa leið; að hún fjalli um dauðan mann
sem smátt og smátt uppgötvar hlutskipti
sitt og sættir sig við það að lokum.
Með lyklinum frá pabba lýkur Gyrðir
upp afmarkaðri veröld sem lýtur í einu og
öllu eigin lögmálum. Henni er skipt í
þrennt eftir köflum og gerist sá fyrsti í
einhverju óskilgreindu þorpi, annar kafl-
inn líklega á Sauðárkróki en sá þriðji í
Reykjavík. Á milli fyrsta og annars kafla
sofnar sögupersónan í baðvatni og vaknar
í sama vatni á milli annars og þriðja kafla.
Þannig tengir vatn kaflana saman og færa
má rök fyrir því að annar hluti sögunnar
gerist að öllu leyti í vatni. Sögupersónan er
þar fiskur í vatni. Vitund hans er þannig
síbreytileg eftir því hvort hann vakir eða
sefur og heimur hans breytist á einu
augnabliki. Skiljanlegir og hversdagslegir
hlutir vaxa í meðförum hans og verða sí-
fellt stærri; steinar verða loftsteinar,
bólstrari er með höfuð af tröllfugli, fjöllin
handan fjarðarins eru galdraheimar og
Þær eiga þó ekkert sameiginlegt með
groddalegum samlokum eins og við
þekkjum þær, heldur eru þær meira í ætt
við íslensku snittuna sem er sennilega
dönsk að uppruna“ (bls. 63). Það má því
segja að orð Friðþjófs hér í upphafi spegli
nokkuð þá sýn sem gefin er af minningar-
greinum í Síðasta orðinu. Sögusamúðin
liggur þó ekki hjá Friðþjófi frekar en öðr-
um persónum í bókinni. Við fyrstu sýn
virðist hann vera á eitthvað hærra plani en
hinar persónurnar en höfundur kippir
stoðum undan þeirri hugsun með lang-
dreginni afhjúpunargrein Friðþjófs um
sjálfan sig.
að er mikil fjarlægð milli höfundar og
persóna. Steinunn Sigurðardóttir er
að gera grín og hún tekur það svo alvarlega
að ekkert annað kemst að. Höfundur ligg-
ur yfir þessum texta sínum eins og mara og
engin önnur rödd fær að hljóma. Persónur
hennar eru flestar hverjar einfaldar og illa
skrifandi. Verst er þó þegar Steinunn
beinir spjótum sínum að hugmyndum
manna um framhaldslíf; lýsingin á lífinu
fyrir handan er of afkáraleg til að vera
skopleg. „Þetta sýndi sig þannig að fyrir
skemmstu féll Hrefna í millibilsástand
fram á eldhúsborðið með bláköflótta
dúknum á Sogavegi. Það varlán íólániað
enginheit súpa varídiskiá borðinu, held-
urritfóng. Hrefna greip til þeirra og tók að
skrifa með háttbundnum rykkjum, um
leið og hún ranghvolfdi fallegu augunum
sínum. Ég sá strax hvers kyns var:
SENDIBRÉF GEIRÞRÚÐAR ÓLSEN
AÐ HANDAN“ (bls. 171-172). Það er
þessi sterka meðvitund í textanum sem
gerir gys að öllu — háðið er of augljóst.
Lesandanum er ekki látið neitt eftir,
fyndnin er matreidd ofan í hann eins og á
árshátíð.
Þessi hugmynd Steinunnar að nota
minningargreinar er hins vegar stórfín;
gallinn er bara sá að bókin er einungis
þessi eina hugmynd, formrannsókn á
minningargreinum, annað nær ekki að
lifna. Það er frekast að Síðasta orðið bjóði
upp á rannsókn á óáreiðanlegum sögu-
mönnum því það er öldungis ómögulegt
að vita hver eða hvort nokkur segir satt í
skrifum sínum. Hver greinarhöfundurinn
eftir annan grefur undan því sem fyrr var
sagt og útgefandinn Lýtingur Jónsson er
líka iðinn við að koma með athugasemdir.
Hámarki nær þetta niðurrif ef svo má að
orði komast í fyrrnefndri afhjúpunargrein
Friðþjófs ívarsen. Þessi pæling er að
mörgu leyti skemmtileg og mér finnst að
Steinunn hefði að ósekju mátt vinna betur
úr henni. Spila meira inn á þessi mannlegu
tengsl sem eru svo flókin sem raun ber
vitni; hvernig þekkjum við annað fólk?
Það hefði líka verið til bóta ef höfundur
hefði ekki séð viðfangsefni sitt í jafn eins-
leitu ljósi og raun ber vitni. Þetta er ekki
vond bók. Hún hefði hins vegar getað orð-
ið svo miklu betri.
0
46 ÞJÓÐLÍF