Tímarit Máls og menningar - 01.07.1971, Page 69

Arftakar miSaldamórals
Þegar baráttan geisaði milli aðals og borgara í Evrópu fyrr á öldum, var
því oft haldið fram, að bleyðimennskan væri eitt helzta einkenni borgarans
og hún er vissulega höfuðeinkenni tötraborgarans, óttinn mótar mjög afstöðu
hans, sökum gildisleysis alls í hans augum, nema peninganna, sem eru hans
akkeri. Hræðslan við að tapa fjármunum ræður afstöðu hans til allra mál-
efna ásamt gróðafíkninni.
Hættulegust urðu áhrif tötraborgara á vaxandi borgarastétt í landinu, en
önnur kynslóð hennar var að vaxa úr grasi þegar kemur fram á fimmta ára-
tuginn. Sú kynslóð var berskjaldaðri hinni fyrri fyrir bandarískum lág-
stéttaáhrifum, sem skella á þjóðinni þegar á styrjaldarárunum, heiman-
fylgja stéttarinnar, andleg fátækt og nægjusemi, afleiðingar af auknu tengsla-
leysi hennar við innlenda menningararfleifð, þ. e. a. s. fortíðarleysi henn-
ar, varð til þess að hún gein við þeim vúlgarisma, sem var og er ein-
kenni bandarísks smekks og þeirra menningarlegu lágstétta sem hann hafa
mótað og móta. Flónsgull stríðsgróðans varð stéttinni uppbót á eigið gildis-
leysi og græðgin brjálaði hluta hennar til hreinnar þjóðvillu og sjúklegs
ótta við að glata þeirri aðstöðu, sem hún hafði til gróða. Afleiðingar þessarar
niðurkoðnunar mátti og má sjá í ríkjandi smekk, menningarleg fátækt hennar
varð enn átakanlegri við aukið fjármagn og neyzlu. Greinilegast birtist þessi
dapurlegi smekkur í arkitektúr fimmta og sjötta áratugar aldarinnar og þeirri
afstöðu að vilja rífa niður og eyðileggja skástu byggingar frá 19. öld og
aldamótaárunum, sem vottuðu þó um smekk fyrsta vísis að borgarastétt hér-
lendis.
Um miðja öldina var svo komið, að nokkur hluti borgarastéttarinnar var
menningarleg lágstétt og sá hlutinn mátti sín mest til mótunar innan stéttar-
innar. Menningarleg stéttaskipting var þá staðreynd, sem ekki varð gengið
framhjá, og gætti á flestum sviðum, í málfari, bókmenntasmekk og ekki hvað
sízt í viðbrögðum íslenzkra valdamanna gagnvart erlendum aðilum, kauða-
hátturinn í þeim efnum var einna átakanlegastur bæði á sviði utanríkismála
og í viðskiptum, sbr. Dawsonævintýrið. Þessi koðnun átti sér stað jafnframt
því sem efnahagur stéttarinnar blómgaðist og pólitísk áhrif hennar jukust.
Stéttin hefði átt að taka upp menningarhlutverk hliðstæðra stétta í Evrópu,
en þar brást hún. Þeir sem héldu vöku sinni innan stéttarinnar máttu sín
lítils til áhrifa og urðu nauðugir viljugir að berast með straumnum. 011
helztu skáld og rithöfundar þjóðarinnar um miðja öldina voru mótaðir af
hinu forna íslenzka samfélagi og áttu sér þar sitt upphaf, enda segir sig
sjálft, að menningarleg lágkúra verður aldrei kveikja mikilla ritsmíða eða
59