Tímarit Máls og menningar - 01.05.1980, Side 69

Serstaða Jóhanns Jónssonar
verður á sinn hátt framandi í. En leið mannsins úr einangrun sinni og til
hlutanna felst í því að gefa sig verðandinni, sem dauðinn er einnig þáttur í, á
vald og láta hana enduróma í skáldskapnum, þannig að „jörðin“ fái mál og
hefjist upp til hins ósýnilega. Það boðorð sem skáldið setur sjálfu sér felst í
orðunum:
Preise dem Engel die Welt .. .
eða
Beginn
immer von neuem die nie zu erreichende Preisung
En viðhorf Jóhanns eru af gjörólíkum toga, því þau grundvallast á ískaldri
raunhyggju, sem gerir skörp skil milli hins huglæga og hins hlutlæga, milli
ímyndunar og raunveruleika, og skáldskapurinn verður því í augum Jóhanns
fremur til þess að fylla í eyður hins nakta raunveruleika en að gefa honum mál
eða umskapa sem slíkan. I ritgerð um ísland, sem Jóhann skrifaði á þýzku og þar
sem talið berst meðal annars að íslendinga sögum og tilurð þeirra, setur hann
fram ýmsar hugmyndir, sem má í rauninni líta á sem fagurfræðilegan og
heimspekilegan grundvöll Saknaðar og því full ástæða til að birta þann kafla hér
í þýðingu, en hann hljóðar svo:
„Hinn mikli skáldskapur íslendinga er barátta, sú barátta sem mannsandinn
hlýtur að heyja við tómið. Hvar sem norræna víkinga bar að, urðu fyrir þeim
gróðursæl, vinaleg lönd, þar sem lífið þreifst, og þetta líf tók við þeim og þeir
gátu þrifizt með því. Þeir hurfu þar, eins og þeir höfðu komið, sem útlendingar
— og létu ekki eftir sig nein spor. Aðeins á íslandi varð fyrir þeim tómt,
harðbýlt land, og þar þurftu þeir, vegna krappra aðstæðna, að búa langt hver frá
öðrum, þar sem voru víðáttumiklir, einmanalegir hagar.
En maðurinn er félagsvera, og eigi hann ekki annars kost, fyllir hann einveru
sína eigin draumum. Hann varpar, svo að segja, mynd sjálfs sín i umhverfi sitt.
Hin smáa íslenzka þjóð hvarf inn í viðáttur þessa stóra, ónumda lands sins, en
hún bætti inn í það myndum imyndunarafls síns, imyndunarafls sem ekkert
fékk stöðvað og sem óf sig eins og gróskumikill vafningsviður um hið stór-
brotna landslag. Sérhvert fjall, sérhver hóll, sérhver dalur glæddist lífi, er hann
hlaut hugþekkt, kunnuglegt nafn, sem minningar tengdust við og sögur voru á
kreiki um. Hinir framliðnu lifðu áfram, hver i sinni sögu, lífi, sem mun aldrei
enda, og þannig fylltist landslagið æ meir þyrpingu hugarsýna. Sá raunveruleiki,
það sannsöglisyfirbragð sem þeim hlotnast einnig i þessum sýndarheimi skáld-
59