Tímarit Máls og menningar - 01.03.1981, Side 105

Skólaumbœtur og skólagagnrýni
samfélagsgerðina, en grefst ekki fyrir um rætur hugmyndanna í efnislegri gerð
samfélagsins. Þar sem hún sinnir eiriungis annarri hlið hinna tvíhliða tengsla
hugmynda við efnisgerð samfélagsins gefur hún í skyn að hugmyndirnar hafi
sjálfstæði. Marxísk greining gerir hins vegar grein fyrir þeim efnislegu afstæðum
sem bera hugmyndirnar uppi og færa þær inn í skólana, og leiðir þar með í ljós
hvílík blekking er að ætla hugmyndunum sjálfstæði. — Hér yrði of langt mál að
flytja almenn rök gegn þeirri skólagagnrýni sem einblínir á hugmyndalegt
forræði, enda koma þau rök fram í næstu köflurn. Á þessum stað langar mig til
að varpa ljósi á villigötur þessarar gagnrýni með því að fara nokkrum orðum um
það dæmi sem Loftur Guttormsson tekur í tilvitnuninni hér að ofan.
Almenningsskólar voru víðast hvar stofnaðir við upphaf iðnbyltingar, en um
þær mundir átti auðmagnið ekki i höggi við skipulagða verkalýðshreyfingu.
Hins vegar áttu auðherrarnir við þann vanda að striða að vinnuaflið, sem var
uppflosnað sveitafólk, hlítti ekki aga launavinnunnar. Hvaðanæva að bárust
kvartanir yfir hysknu verkafólki, sem hljóp úr vinnu ef sólin skein á meðan dýrar
vélar stóðu ónotaðar, hráefni lá undir skemmdum og framleiðsluáætlanir rösk-
uðust. Flakk og önnur „vinnufælni“ var einnig útbreitt. Þegar við bættist að við
upplausn lénsveldis tóku smábændur sjálfir að reka jarðir sínar var skólaskylda
nærtæk lausn á samfélagsvandanum. í almenningsskólum var uppvaxandi
vinnuafl agað og menn lærðu þann lestur og reikning sem var nauðsynlegur til
að ,,reka“ eigið vinnuafl og smábúskap. Hér var ekki um að ræða samfélagsleg
átök stéttanna, eins og skýring Lofts gefur til kynna, heldur nauðsyn þess að
tryggja gróðasköpun og annan framleiðslugrundvöll samfélagsins gegn ódælu
vinnuafli.
Þótt átök stétta um hugmyndalegt forræði hljóti að koma fram í félagsmótun
skólanna þarf ekki slik átök til að um innrætingu sé að ræða. Reyndar má segja
að auðmagninu og kapítalísku ríkisvaldi geti staðið á sama um hugmyndaheim
verkalýðsins, nema hann sé gróðasöfnun auðmagnsins fjötur um fót. Á hinn
bóginn geta hugmyndir verkalýðs orðið auðmagninu til trafala löngu áður en
hann sækir fram til samfélagslegs forræðis, og nægir þar að benda á fyrirbrigði
eins og áhugaleysi um launavinnuna.
Félagsmótun skólanna verður því ekki skilin út frá hugmyndalegum átökum
stétta einvörðungu, heldur verður að leita rótanna í þróun hins kapítalíska
framleiðsluferlis, áhrifum þess á lífsaðstöðu verkafólks og því andófi sem auð-
magnsþróunin kveikir ávallt.
Vinnuajlsframleiðsla skólanna. Hinum sósíalísku skólamönnum á Islandi er
ekki tamt að líta á skólann í ljósi þess að hann býr fólk til starfa í auðvaldssam-
91