Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 15

Eftirmáli við Raunir Werthers
glaðlyndi og ósérplægni, festu og farsæld, og það er eins og tengsl þeirra
innsiglist og hugir þeirra renni saman eftir dansleikinn og þrumuveðrið,
þegar sömu ljóðlínunum skýtur upp hjá þeim báðum.
Þrátt fyrir þetta hlýtur glöggur lesandi að finna á sér undir niðri að
samband þeirra Werthers og Lottu er fyrirfram dauðadæmt, og það jafnvel
þótt enginn heitmaður væri með í spilinu, og að Werther er á einhvern hátt
frá öndverðu utangátta við venjulegt líf. Mein hans rista dýpra en svo að
hann geti fengið lausn í venjulegu borgaralegu lífi og hjónabandi eða að
hann vilji það innst inni. I rauninni gefur Lotta þetta einnig í skyn í sögunni,
þegar hún bendir Werther á, að hann þrái hana einkum fyrir þá sök, að hann
viti, að hún liggi ekki á lausu fyrir hann eins og margar aðrar stúlkur, ef
hann liti nú í kringum sig. Það sem Werther þráir er miklu víðfeðmara og
stærra en svo, að hann geti höndlað það í einni konu, og eftirtektarvert er,
að þegar áður en ástin kemur til sögunnar, er ljóst, að Werther skynjar
tilveru sína sem einskonar fangavist og nefnir sjálfsvíg sem hugsanlega
undankomuleið. Sveimhygli hans kemur fram í ráfi hans um náttúruna, þar
sem hann þráir að komast út fyrir sjálfan sig og sameinast heildinni,
stöðufælni hans í ást hans á börnum og óbrotnu alþýðufólki. Listamanns-
eðli hans knýr hann til að vera stöðugt áhorfandi, og þegar í upphafsorðum
verksins kemur fram að hann er eins og á flótta, er hann fagnar því að vera
loksins kominn burt.
Með þetta í huga getum við séð Werther í víðara samhengi en sem
einstakling eða sem fulltrúa ákveðinnar lífsstefnu og Werther-sýkina svo-
nefndu sem einkenni ákveðins sögulegs skeiðs, sem er einmitt að hefjast á
þessum tímum og ekki verður séð fyrir endann á. Það er skeið hins
fótfestulausa manns, sem hefur gert sig að miðpunkti og mælikvarða alls og
verður lítið ágengt við að finna sér traust hald í hinu ytra, náttúru eða
þjóðfélagi. Það sem var bakhjarl andlegs og veraldlegs valds hefur misst gildi
sitt fyrir honum og hann getur nú sett eigið hjarta á stall sem einhvers konar
guðdóm. Það má að vísu rekja tilhneigingar í þessa átt allt aftur til
Endurreisnartímans, en það er þó ekki fyrr en í lok 18. aldar sem þær
brjótast út að fullu, eins og við sjáum ef við berum ást Rómeós og
sjálfsmorðsþanka Hamlets saman við samsvarandi þætti hjá Werther.
En nú vill svo einkennilega til, að menn hafa viljað sjá sögulegan
mikilleika höfundar Werthers, Jóhanns Wolfgangs Goethe, ekki síst í því að
hafa barist gegn og jafnvel sigrast að einhverju leyti á sjónarmiðum sem
kenna má við söguhetju hans, Werther, jafnt í lífi sínu og list, og ef til vill
mætti orða það svo, að Goethe hafi alla sína tíð verið að ganga af Werther
dauðum, löngu eftir að hann lét hann skjóta sig á aðfangadagskvöld 1772. I
listinni kemur þetta fram í fráhvarfi hans frá rómantískri tilfinningadýrkun
413