Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Qupperneq 18

Giiðmundur Andri Thorsson
. . . það sem menn kalla Geni
i
Það er áberandi tilhneiging til þess í samtíðinni að gera hálfgerða fáráðlinga
— jafnvel illmenni — úr þeim fyrri tíðar listamönnum sem áður voru settir á
stall og tignaðir sem guðlegrar ættar væru. Oft er þá gramsað í einkabréfum
viðkomandi og tínt til allt sem hæpið getur talist frá sjónarhóli borgaralegrar
siðavendni. Undir merkjum dirfskufulls andófs gegn skinhelgi borgarastétt-
arinnar og einarðlegs endurmats á föllnum gildum hefur þessi tilhneiging til
að mölva helgimyndir iðulega snúist upp í ofurvenjulega hnýsni um einka-
hagi náungans eða frægt fólk í fréttum.
Þessi einkennilega þörf fyrir að niðurlægja jöfra fortíðarinnar — tosa þá
hingað niður til okkar til að geta síðan sagt: aha, þetta voru þá bara menn —
hún er kannski eðlilegt andsvar við öfgum snillingadýrkunar hjá rómantísk-
um bókmenntafræðingum og þá ekki síður við tilkalli nýrýni og strúktúral-
isma til þess að geta talist einhvers konar hrein vísindi ómenguð af fánýtum
vangaveltum um eitthvað fólk sem óvart varð til þess að setja þessa
strúktúra á blað. Og að hinu leytinu er þessi tilhneiging ef til vill síðustu
leifarnar af pósitífískum bókmenntarannsóknum þar sem öllu varðaði að
finna út hvort skáldið notaði skó númer fjörutíu og eitt — eða tvö.
Hvað sem því líður má furða sig á að enn skuli enginn framsækinn
leikritahöfundur hafa skrifað verk um Jónas Hallgrímsson þar sem blind-
fullur ástmögurinn kútveltist organdi um móana. Slíkt yrði kallað að
afhjúpa mýtuna og þætti nokkuð gott. Þó leiddi það kannski ekki til annars
en að hafa skipti á mýtum. Jónas er einfaldlega einn af þessum mýtusæknu
mönnum, í flokki með Hallgrími Péturssyni og Steini Steinarr. Það er
ævinlega sannleikur í slíkum mýtum, en hann lýtur öðrum lögmálum en
sannleikur sagnfræðinnar. Mýtur um menn spenna saman ólíka þætti í
einum og sama manninum, skýra hið óskýranlega með því að draga fram
einn tiltekinn þátt og skýra út frá honum. Þær móta allt eftir einni
meginhugmynd, sem rúmast kannski í setningu eins og „Jónas var góður“
eða „Jónas var fullur“. Þessum tveimur yrðingum hefur slegið saman allt frá
hérvistardögum Jónasar. Sú fyrri hafði hlutverki að gegna í pólitíkinni og
varð að opinberri söguskoðun og birtist með hvað hlálegustum hætti í
beinamálinu; sú seinni fór ekki jafn hátt, en virðist þó hafa orðið ofaná.
416