Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Síða 98

Tímarit Máls og menningar
Charles fann til óbærilegrar eftirvæntingar þegar valstundin nálgaðist.
Hann naut ekki góðs af fræðiorðum existensíalista; en það sem hann
fann til var ótvírætt angist gagnvart frelsinu — það að gera sér ljóst að
maður er frjáls, og gera sér jafnframt ljóst að frelsinu fylgir ofsa-
hræðsla. (45. kafli)
Fowles álítur að samtímamenn Viktoríu hafi þrátt fyrir allt getað verið
„menn tilvistarlegra stunda“; ég hef þegar reifað hér að framan hvernig hann
reynir að byggja hugmyndir sínar um existensíalískt frelsi inn í formgerð
sögunnar og afstöðu hennar gagnvart lesendum.
En darwinismi tengist líka hugmyndaheimi nútímans á annan hátt, sem
þó felur einnig í sér spurningar um frelsi. Eftir að borgarastéttin hafði jafnað
sig á áfallinu sem bók Darwins olli, komst hún að raun um að kenningar
hans voru ekki endilega í ósamræmi við samfélagshugmyndir hennar. Þegar
búið er að ýta guðstrúnni til hliðar sem meinlausri og oft innantómri hefð,
er hægt um vik að aðhæfa darwinisma ýmsum helstu einkennum borg-
arastéttarinnar fram á okkar daga, svosem einstaklingshyggju, tæknihyggju,
framfaratrú sem oft sést lítið fyrir, og samkeppni í anda svonefndrar frjáls-
hyggju, svo minnst sé á draug sem nú fer enn tvíefldur um löndin — það er
engin tilviljun að kaupsýslumaðurinn sem er tilvonandi tengdafaðir Charles
heitir Freeman. Charles bregður í brún þegar Freeman kveðst í meginatrið-
um geta fallist á þróunarkenninguna: „Tímarnir breytast nefnilega. Þetta er
öld hinna miklu framfara, og framfarirnar eru viljugur fákur. Annað hvort
er að sitja hann eða vera setinn . . . þetta er öld framkvæmda, mikilla
framkvæmda, Charles." (37. kafli)
Charles afneitar þesu „frelsi" kapítalismans og það er enn eitt dæmið um
snjalla tímaskekkju Fowles að hann getur að hluta falið aðalsmanni af svo
gott sem útdauðri stétt það félagslega gildismat sem hann vill að nútíma-
lesendur fallist á, því um Charles segir m. a. að „það var einn göfugur þáttur
á bak við neitun hans: hugmynd um að eftirsókn eftir peningum væri
ófullnægjandi lífstakmark." (38. kafli) Og nú er Charles ekki lengur hinn
bjartsýni, sjálfumglaði darwinisti sem við hittum við upphaf sögunnar.
Þessi tvíbentu áhrif darwinismans, annars vegar á existensíalíska lífs-
skoðun, hins vegar á borgaralega hugmyndafræði, eru látin takast á í
sögunni. Þau togast jafnframt á um viss sameiginleg hugtök, svosem ein-
staklingshyggju og frelsi einstaklingsins. Vert er að minna á að samhliða
ýmiss konar einstaklingshyggju sem einkennt hefur borgaralega hugmynda-
fræði á okkar tímum hafa flestar veigamestu bókmenntir aldarinnar verið að
rýna í einstaklinginn, sálarlíf hans, sérstöðu hans og afdrif í samfélaginu. Sú
mynd af einstaklingnum sem þar birtist er þó oft andstæða þeirrar sem
496