Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 118

Tímarit Máls og menningar
verið gert. En menn röktu þetta til þessarar álagatrúar veit ég, einhverjir, og
hittist alla vega svona á, að þetta var alveg á sama tíma.“
Talið er að margir staðir hafi fengið bannhelgi eða viðsjálni sína seint, en
til forna eru frásagnir um þá óalgengar. Mun slíkum stöðum hafa fjölgað
smám saman, eftir því sem lengra leið frá landnámi Islands, og á 17. öld er
urmull af þeim. I þjóðtrú síðari alda er mikið um alls kyns bönn og varúðir
og oft frá slíku greint. Hér er um að ræða bannbletti sem ekki má slá, vötn
sem ekki má veiða í, tré eða runna sem ekki má höggva, hús sem ekki má
loka. Þá gerðu menn bæn sína á vissum stöðum, köstuðu steinum í dysjar,
bjuggu ekki lengur á tilteknum stað en leyfilegt var o. s. frv.
Bannhelgi er það sem á erlendum málum kallast tabú og er orðið af
pólýnesískum uppruna. I Pólýnesíu hafði tabú stranga trúarlega merkingu,
en gegndi raunverulega mikilvægu félagslegu og pólitísku hlutverki. I tabú
birtist hjá flestum náttúruþjóðum ríkjandi siðalögmál, sem mótsvarar hug-
myndum þeirra um náttúruna. Menn töldu hana alla gædda duldum öflum,
mana, sem gátu orðið bæði til góðs og ills, og haft afgerandi áhrif á
framvindu mannlífsins og náttúrunnar. Einstaka menn, t. d. höfðingjar,
galdramenn eða prestar, bjuggu yfir eigin krafti sem gaf þeim völd yfir bæði
náttúru og mönnum. Þennan kraft, eða mana, gátu þeir svo notað sér í hag,
t. d. við að komast yfir það sem þeir ágirntust og var bannhelgin áhrifa-
mikið tæki í þessu sambandi. Þurfti þá ekki annað en snertingu til að það
sem um var að ræða öðlaðist tabú, en það útilokaði alla aðra frá því.
A Islandi eru bann- eða álagablettir oft raktir til huldufólks, en einnig til
landvætta. Talað var um að huldufólkið sjálft hafi ætlað að nota heytugguna
á tilteknum bletti og hann því ekki sleginn. Enn þann dag í dag eru
allmargir, sem trúa á þess konar bann. Aðrir vilja hvorki játa því né neita, en
hrófla samt sem áður ekki við hlutaðeigandi stöðum á einn eða annan hátt.
Er ekki óhugsandi, að þetta séu áhrif frá fornri náttúrutrú. Landið var álitið
fullt af yfirnáttúrulegum öflum, sem umgangast varð samkvæmt hefð og
viðhafa fulla varúð gegn. Raunar var allt lífið meira og minna gegnsýrt af
bannreglum, sem fylgdu fólki frá vöggu til grafar. Oft eru tabú álitin vera út
í bláinn, jafnvel absúrd, þótt í sumum þjóðfélögum gegni þau mikilvægu
félagslegu hlutverki t. d. gegn blóðskömm. Onnur eru af hagnýtum toga,
svo sem bann við að borða vissar fæðutegundir. Nokkur eru ekki alltaf í
gildi, en eru orðin til af sérstökum ástæðum. Þetta á t. d. við veiðibönn á
tilteknum stöðum og á tilteknum tímum, sem koma í veg fyrir ofveiði. Ekki
óvíða hafa bannreglur þjóðfélagslegt gildi, eru trúarbrögð og siðalögmál um
leið, eiga sinn þátt í að móta hversdagslífið og halda því í föstum skorðum.
Að vissu leyti má segja, að álaga- og bannblettir séu hluti af eins konar
tryggingarkerfi. Með því að virða þá tryggja menn sig fyrir óhöppum og að
516