Morgunblaðið - Sunnudagur - 03.05.2015, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3.5. 2015
Um sama leyti fóru Frakkar fram
á að fá að stofna nokkur þúsund
manna nýlendu í Dýrafirði og hafa
þar aðstöðu til fiskverkunar. Málið
vakti miklar deilur meðal Íslend-
inga og varð ekkert úr áform-
unum.
Frönsk sérsveit til Íslands
Frakkarnir ferðuðust um landið
sumarið 1835 og gerðu hér ýmsar
athuganir. Heim kominn um
haustið hvatti Gaimard stjórnvöld
til að senda fullbúinn rannsókn-
arhóp vísindamanna og skrásetj-
ara til Íslands strax næsta sumar.
Úr varð hinn mikli rannsókn-
arleiðangur 1836 sem hingað kom
undir stjórn Gaimards með her-
skipinu La Recherche. Í föruneyti
Gaimards voru jarðfræðingurinn
Eugene Roberts, eðlisfræðing-
urinn og kortagerðarmaðurinn
Victor Lottin, bókmenntafræð-
ingurinn Xavier Marmier,
teiknarinn Auguste Ma-
yer, veðurfræðingurinn
Raoul Angles og dýra-
fræðingurinn Louis
Bevalet. Segja má að hér
hafi verið mætt eins
konar sérsveit fær-
ustu manna,
vopnuð penn-
um og
penslum, til
að gera út-
tekt á landi
og þjóð fyrir
Lúðvík Filippus
konung.
Að Íslandsferðinni
lokinni gerðu Frakkar enn út leið-
angur undir stjórn Gaimards norð-
ur í höf, að þessu sinni til Skand-
inavíu, Færeyja og Svalbarða.
Veturinn 1838 til 1839 var Gaim-
ard um hríð í Kaupmannahöfn og
átti þá í nokkrum samskiptum við
forystumenn Íslendinga í borginni.
Bauð hann Íslendingum til sam-
sætis á nýárskvöldi 1839 og veitti
vel. „Hefði hann ekki getað verið
betri þó að við hefðum verið land-
ar hans,“ skrifaði íslenskur náms-
maður yfir sig hrifinn í sendibréfi
heim.
„Aldrei kjærri gjestur“
Íslendingunum hugkvæmdist að
endurgjalda örlæti Gaimards og
höfðu þeir Finnur Magnússon,
leyndarskjalavörður konungs, og
málfræðingurinn Þorleifur Repp
forystu um það.
Samsætið, „allgóð veisla“ eins
og segir í samtímaheimild, var
haldið hálfum mánuði seinna, 16.
janúar. Var öllu tjaldað til, auk
veislufanga voru fjögur skáld í Ís-
lendingahópnum í borginni fengin
til að yrkja Gaimard þakkarkvæði.
Kvæði Jónasar Hallgrímssonar
fyrir skál hans skar sig úr og var
haft á orði að þar væri komið eitt
hið fegursta ljóð sem ort hefði
verið á íslenska tungu. „Heill sje
þjer Páll! og heiður bestur! / hjá
oss sat aldrei kjærri gjestur,“ seg-
ir þar meðal annars. Einn Íslend-
inganna, Páll Melsteð, þýddi
kvæðið fyrir Gaimard á latínu og
er hermt að hann hafi komist við
og tárast af fögnuði og gleði yfir
þeirri viðurkenningu sem honum
var sýnd.
Á gestalistanum eru sem fyrr
segir nöfn 32 manna. Allt er þetta
íslenskir karlar sem voru við nám
eða störf í Kaupmannahöfn í árs-
byrjun 1839. Flestir þeirra voru á
þrítugsaldri eða um þrítugt. Ald-
ursforsetinn, Finnur Magnússon
var um sextugt. Þrír voru á aldr-
inum 45 til 50 ára, Þorleifur
Repp, Þorgeir Guðmundsson og
Vigfús Eiríksson. Af nafnkunnum
mönnum sem þarna voru má
nefna Jón Sigurðsson forseta og
Jens bróður hans, Jónas Hall-
grímsson, Konráð Gíslason, Jón
Hjaltalín, Grím Thomsen, Eggert
Ó. Briem, Pétur Havsteen og
Oddgeir Stephensen,
„Hér kem ég!“
Eiginhandarskrift gestanna er
nokkuð skýr, en yfirleitt frekar
smá. Undantekning frá því er
helst áritun Jóns Sigurðssonar
sem er ekki aðeins skýr heldur
stærri en annarra. Það er eins og
hann vilji segja „Hér kem ég!“
Þarna er hann rétt 28 ára gamall,
sinnir fræðistörfum og er ekki
byrjaður að hafa afskipti af
stjórnmálum að ráði. Kannski er
Jón byrjaður að finna svolít-
ið til sín á þessum tíma.
Annað sem vekur at-
hygli er að fæðingarár,
sem nokkrir gestanna
rita, eru ekki hin sömu
og í kirkjubók-
um. Jónas
Hall-
grímsson
skrifar að
hann sé
fæddur 16.
nóvember
1808, en
ekki 1807
eins og
segir í
kirkjubókinni í heima-
sókn hans. Pétur Havsteen, síðar
amtmaður, telur sig fæddan 1813,
en kirkjubókin segir 1812. Hall-
grímur Jónsson „hattari“ skrifar
fæðingarár sitt 1812, en það hefur
verið talið 1810. Fleiri dæmi
mætti nefna. Þetta þarf ekki að
koma á óvart. Kirkjubækur voru
til dæmis ekki alltaf færðar jafn-
óðum.
Vera má að það hafi verið að
ósk Gaimards að gestirnir rituðu
ekki aðeins nafn sitt á listann
heldur einnig fæðingarár og fæð-
ingarstað. Hann hafði ferðast um
landið og gat því í sumum til-
vikum tengt heimasveit þeirra við
minningar sínar frá Íslandi.
Margt enn ókannað
Fyrir þremur árum sendi Gisele
Jónsson, eiginkona Sigurðar Jóns-
sonar, frá sér tveggja binda heim-
ildarit um Íslandsleiðangra
Frakka á 19. öld. Sigurður og Gi-
sele eru nú bæði látin, en þau
höfðu viðað að sér miklum gögn-
um um ferðir Gaimards og sam-
skipti hans við Íslendinga. Margt
er enn ókannað í þessu efni og
ýmsum spurningum ósvarað, þar
á meðal um örlög ungs Íslendings,
Guðmundar Sívertsen, sem fór ut-
an með Gaimard 1836 og varð
læknir í franska hernum, en lést
sviplega á ferðalagi með Gaimard
á Ítalíu. Mun hann hafa fleygt sér
út um glugga og beðið bana.
Heimildir eru fyrir því að Guð-
mundur hafi verið orðinn mjög
vínhneigður. Hann var styrktur til
náms í Frakklandi í því augnamiði
að snúa aftur heim til að gera
landi og þjóð gagn. Ekki er vitað
hvers vegna hann ílengdist úti í
meira en áratug. Gaimard, sem
var ókvæntur og barnlaus, virðist
hafa látið sér afar annt um hann
og viljað allt fyrir hann gera. Má
velta fyrir sér hvort álag hafi
fylgt þeirri hrifningu og orðið
unga manninum frá Íslandi ofviða.
Paul Gaimard var í há-
vegum hafður meðal
Íslendinga á 19. öld.
Bækurnar, sem komu út í Frakk-
landi í tólf binda ritsafni undir heit-
inu Voyage en Islande et au Groën-
land að Gaimard-leiðangrinum til
Íslands 1836 loknum, eru afar eft-
irsóttar meðal safnara. Ekki er
ljóst hve stórt upplagið var á sínum
tíma, en núorðið er þær eingöngu
að finna í opinberum bókasöfnum
og fáeinum einkasöfnum bóka-
manna. Ekki er vitað hve margir
einkasafnarar hér á landi eiga Ga-
imard, nokkrir eiga stakar bækur,
en líklega eru þeir mjög fáir sem
eiga ritsafnið í heild eins og Ög-
mundur Skarphéðinsson arkitekt.
Hann hefur safnað bókum um ára-
tugaskeið og á eitt vandaðasta safn
fágætra bóka sem til er hér á landi.
Fékk Morgunblaðið leyfi til að
mynda ritsafn Gaimards í bókastof-
unni á heimili hans í Skerjafirði.
Aðeins lítil hluti efnisins í Gaim-
ard-bókunum hefur verið þýddur á
íslensku, síðast ferðasaga leiðang-
ursmanna rituð af Eugène Robert í
þýðingu Guðrúnar Guðmunds-
dóttur. Gaf Finnbogi Guðmunds-
son, fyrrverandi landsbókavörður,
hana út á eigin vegum árið 2007.
Teikningarnar, sem gerðar voru í
leiðangrinum, komu út í veglegri
útgáfu hjá Erni og Örlygi árið 1986
undir heitinu Íslandsmyndir
Meyers. Í upphaflegu frönsku út-
gáfunni eru teikningarnar ólitaðar
nema dýramyndirnar. Aftur á móti
var ráðist var í að lita þær allar fyr-
ir íslensku útgáfuna. Það vakti at-
hygli blaðamanns að í safni Ög-
mundar Skarphéðinssonar er
sérútgáfa með handlituðum mynd-
um úr ferðabók Gaimard frá út-
gáfutíma bókarinnar. Ekki var
kunnugt um að slík útgáfa væri til.
Ögmundur segir að þetta virðist
hafa verið gert í einhverjum til-
vikum. Útbreiðsla myndanna hafi
verið meiri en bókanna sjálfra og
þær hafi oft verið seldar sér. Lit-
irnir á myndunum eru mjög fal-
legir, en nokkuð frábrugðnir þeim
sem sjást í íslensku útgáfunni frá
1986.
Fjölbreytt efni í bókunum
Sagt er frá Gaimard-bókunum í riti
Sumarliða Ísleifssonar, Ísland
framandi land (1996). Þar segir að
þær innihaldi miklu meira en
venjubundna ferðalýsingu. Hafi
ferðalangarnir látið sér fá fræða-
svið óviðkomandi. Rækilega sé
fjallað um jarðfræði, jurtir, dýr,
veðurfar, heilbrigðismál og lækn-
isfræði, ekki síst um holdsveiki, svo
og stjórnarfar og stjórnskipun, at-
vinnulífi og helstu störf fólks. Í
löngu máli sé reifuð saga landsins
og hún rakin til samtímans. Lögð
sé áhersla á að þróað menningar-
samfélag hafi dafnað til forna, skýrt
er frá stjórnskipan þess tíma, rætt
um forn goð, svo og fjallað um
kristnitöku. „Síðast en ekki síst er
skýrt frá bókmenntum og sögurit-
un til forna og áhersla lögð á að þar
hafi verið samin einstæð bók-
menntaverk,“ segir Sumarliði.
Úr bókhlöðu biskupsins
Fyrir bókhneigða menn er mikil
dásemd að litast um í bókastofu
Ögmundar og handleika bækurnar.
Þar er hvert fágætið innan um ann-
að. Hólaprent, Núpufellsprent,
Skálholtsprent, Hrappseyjarprent
auk bóka frá yngri prentstöðum.
Hann sýndi blaðamanni biblíu frá
16. öld sem verið hefur í eigu
Brynjólfs biskups Sveinssonar í
Skálholti. Hefur biskup ritað nafn
sitt í bókina og að auki bókamerkið
fræga LL, Lupus Loricatus, sem er
latína fyrir ’brynjaður úlfur.’
Skemmtilegt er til þess að hugsa að
þessi bók hefur líklega legið í bók-
hlöðu biskups við hlið dýrmætasta
handrits okkar, Konungsbókar
Eddukvæða, sem Brynjólfur átti en
færði Kristjáni Danakonungi að
gjöf árið 1662.
Ögmundur Skarphéðinsson arkitekt á allar Gaimard-bækurnar. Lituðu myndirnar í bókum hans eru einstæðar.
Morgunblaðið/Eggert
Gaimard-bækurnar
eftirsóttar meðal
bókasafnara
Margar gersemar eru í safni Ögmundar. Hér sýnir hann blaðamanni biblíu
sem var í eigu Brynjólfs biskups í Skálholti og er með bókamerki hans.
Morgunblaðið/Eggert