Fréttablaðið - 04.04.2015, Blaðsíða 58

4. apríl 2015 LAUGARDAGUR| HELGIN | 34
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson
telur rétt að
sögulegar
persónur úr
Biblíunni eigi
rétt á að
um þær sé
fjallað eins
og mann-
eskjur, ekki
þjóðsögur.
Sumir, og um það höfum við nýlegt og ömurlegt dæmi, gera hvað sem er til að verða heimsfrægir. Aðrir verða heimsfrægir án þess beinlínis að ætla sér það, í framhaldi af
einhverjum verkum, einhverri stöðu
sem þeir eða þær gegna, eða vegna ein-
hverra hæfileika sem segja til sín. Og
svo eru loks til þeir sem verða heims-
frægir alveg óvart, án þess að ætla
sér það eða sækjast eftir því og í ein-
staka tilfelli án þess að vita einu sinni
af því. Árið 26 eftir Krist kom ungur
maður siglandi á skipi upp að höfninni
í borginni Caesareu Maritimu í Júdeu,
einu þeirra rómversku skattlanda sem
alls staðar voru við innhafið bláa sem
Rómverjar kölluðu af lítillæti Mare
Nostrum, eða Okkar sjó, en heitir núna
Miðjarðarhafið. Hann var að taka við
nýju starfi og hefur vafalítið ætlað að
standa sig vel, koma almennilega undir
sig fótunum, enda var borgað fyrir
þetta djobb og ýmsir möguleikar í boði,
einhver frægð og frami, jújú, en hann
hefur þó með engu móti getað ímynd-
að sér að með því að taka við þessu
starfi og reyna að gegna því eins vel og
hann kunni, þá væri hann um leið að
tryggja sér þvílíka heimsfrægð að nú
um páskaleytið og þegar börnin ferm-
ast, þá er nafn hans bókstaflega á allra
vörum. Hann er kominn alla leið inn í
sjálfa trúarjátningu milljarða manna
um víða veröld og líka þeirra sem játa
kristindóm hér uppi á Íslandi. Undir
hans ægishjálmi eða altént á hans
dögum hefði sjálfur frelsari mann-
kynsins verið píndur og drepinn. Auð-
vitað er deginum ljósara að hann hefði
aldrei órað fyrir allri þessari endemis-
frægð þegar hann steig á land úr skip-
inu í Caesareu, en hitt er meiri spurn-
ing hvort hann hefði kosið hana, hefði
hann mátt velja.
Ekkert vitað um upprunann
Það er eins með Pílatus eins og fleiri
persónur píslarsögunnar, okkur finnst
kannski að við þekkjum þær, þær séu
ljóslifandi í sögunni og vitund, enda
margt um þær skrifað bæði fyrr og
síðar, en svo þegar við förum að rekja
okkur gegnum þjóðsagnaskóginn og
síðan hinar fornu heimildir sjálfar, þá
rekumst við gjarnan á að við vitum
miklu minna en við héldum.
Um uppruna Pílatusar vitum við
ekkert. Það er ekki líklegt að hann hafi
verið ættaður frá Rómaborg sjálfri,
því þá myndu sennilega finnast ein-
hver spor um ætt hans þar, svo segjum
að hann hafi verið utan af landi, en
hvaðan, það er mistri sögunnar hulið.
Ég hef alltaf verið veikur fyrir þeirri
kenningu að hann hafi verið etrúrskrar
ættar, af því Etrúrar voru að ýmsu
leyti enn umburðarlyndari og jafnvel
hirðulausari í trúmálum en hinir eigin-
legu Rómarbúar, þeir voru í aðra rönd-
ina nánast algyðistrúar að því er virð-
ist, en í hina röndina trúðu þeir líka á
allskonar murrandi smákvikindi í nátt-
úrunni sem spjalla mætti við eftir þörf-
um á furðu heimspekilegum grunni.
Hinn vitri Seneca sagði svo skemmti-
lega um trúarviðhorf Etrúra:
„Við [Rómverjar] trúum því að elding
leysist úr læðingi þegar tvö ský rekast
á en þeir álíta að skýin rekist á svo eld-
ingin megi losna. Því þeir rekja allt til
guðdómsins, ekki í þeim skilningi að
hlutirnir öðlist merkingu með því að
þeir gerist, heldur gerist hlutirnir af
því þeir hljóta að merkja eitthvað.“
Ungur framagosi?
Nú er ég svo illa að mér í hugtökum
heimspeki og trúarbragða að ég veit
ekki hvað á að kalla svona hugsun; er
þarna einhvers konar forlagatrú undir
steini kannski? En það er altént mín
léttúðuga kenning að þessa speki hafi
Seneca fengið hjá engum öðrum en
Pontíusi Pílatusi, því þeir voru líklega
á svipuðum aldri og kunna vel að hafa
þekkst þegar báðir voru á Rómartorgi
að reyna að vekja á sér athygli mektar-
manna, ungir menn á uppleið. En fyrir
þeirri kenningu er náttúrlega ekki til
minnsti fótur. En hafi Pílatus verið
einn þeirra ungu framagosa sem otuðu
sínum tota á Rómartorgi, þá tókst það
alla vega, því hann komst áleiðis í líf-
inu, sannarlega, ofan úr sveit og mikið
til ættlaus náði hann að verða skatt-
landsstjóri sem fyrr segir. Það er ekki
ósennilegt að Pílatus hafi með einum
eða öðrum hætti orðið skjólstæðing-
ur hins merkilega og metnaðargjarna
Sejanusar sem var lífvarðaforingi
Tíberíusar keisara um þær mundir og
reyndi seinna að sölsa undir sig völdin
í ríkinu; Sejanus var einmitt sá maður
sem hefði getað hlaðið svo undir ungan
sveitapilt að hann stóð að endingu í
höfninni í Caesareu, orðinn æðstur
manna í Júdeu og útdeildi lífi og dauða
ef svo bar undir.
En fram að því að Pílatus varð skatt-
landsstjóri er hann sem sé hvergi að
finna í skjölum, prefekt heitir það
embætti formlega, og skyldur hans eru
fyrst og fremst tvær, í fyrsta lagi að
sjá um að skatturinn berist greiðlega
í óseðjandi fjárhirslur Rómaborgar og
hins vegar að halda friðinn. Stöðugleiki
var alltaf fyrsta boðorð rómverskra
skattlandsstjóra. Þeir voru strangir og
grimmir og skeytingarlausir meðan
þeir voru að leggja undir sig ný lönd
– „þeir leggja allt í auðn og kalla það
frið,“ lagði einn helsti sagnaritari
þeirra sjálfra í munn eins foringja
aðþrengdra Skota – en eftir að sá eyði-
legi friður var kominn á, þá mátu Róm-
verjar stöðugleikann semsé umfram
HEIMSFRÆGUR
ALVEG ÓVART, PÍLATUS
annað og íbúar skattlandanna voru
alls ekki réttlausir. Það hefur Sejanus
(?) brýnt fyrir Pílatusi þegar sá síðar-
nefndi hélt af stað í skattland sitt.
Vesen á Gyðingum
En jafnframt þurfti að gæta að dýrð
Rómar, ekki síst í Júdeu, því þótt skatt-
landsbúar víðast annars staðar væru
yfirleitt til friðs, þá var einlægt eitt-
hvert vesin á Gyðingum. Þar höfðu
komið ýmsir misstórir uppreisnarfor-
ingjar og trúarleiðtogar sem rösk-
uðu stundum hinum rómverska friði,
Pílatusi var líka ætlað að sjá um að
kveða slíka menn í kútinn svo þeir
trufluðu ekki flóð skattheimtupen-
inganna. Honum var hins vegar ekki
ætlað að sjá um daglega stjórn mála
í Júdeu, um það sáu Gyðingar sjálfir,
þótt rómverskur skattlandsstjóri hefði
raunar æðsta dómsvaldið í umdæmi
sínu á hendi, en notaði það ekki endi-
lega mikið. Og það er af og frá að Píl-
atusi hefði svo mikið sem dottið í hug
að skipta sér af einhverjum innbyrðis
erjum Gyðinga um kórrétta túlkun á
fornum bókum, og aldrei hefði heldur
hvarflað að honum að amast við kær-
leiksboðskap eins og þeim sem Jesú frá
Nasaret er nú yfirleitt talinn hafa haft
fyrst og fremst upp á að bjóða.
Ef ekki hefur neitt meira eða skugga-
legra búið í prédikun Jesú frá Nasaret
en kemur fram í Fjallræðunni um að
elska skuli menn náunga og sýna kær-
leika, þá hefði Pílatus síst haft nokkuð
við þá prédikun að athuga – og raunar
ekki yfirvöld Gyðinga heldur, enda
hafði öll sú ræða heyrst áður, bæði í
Júdeu og miklu víðar, þó ekki sé hún
neitt síðri fyrir vikið. Og slík prédikun
hefði ef eitthvað var bara aukið á stöð-
ugleikann í landinu, hefði hún fengið að
útbreiðast.
Deilur um herdeildarmerki
Samkvæmt heimildum Gyðinga virð-
ist Pílatusi reyndar ekki hafa verið
mjög lagið að varðveita stöðugleik-
ann í skattlandi sínu. Og það var hann
sjálfur sem iðulega virtist ætla að
hleypa öllu í bál og brand. Þegar hann
hélt í fyrsta sinn með herflokk frá
Caesareu, þar sem voru bæki stöðvar
hans í Júdeu, inn til Jerúsalem að
vera viðstaddur fyrstu páskahátíð-
ina – en þá var mikið um að vera í
borginni og nauðsynlegt að rómverski
landstjórinn mætti með dáta sína – þá
lét hann dátana marsera inn í borgina
með herdeildarmerki sín á merki, tákn
um styrk og yfirburði Rómaveldis.
Nú var það svo að Rómverjar skiptu
sér yfirleitt lítt eða ekki af trú þegna
sinna. Þegnarnir máttu trúa á stokka
og steina eða Jave eða Míþras eða
Venus eða hvurn sem var, en þeir
urðu þó að sýna merkjum um dýrð
Rómar ákveða lotningu, sem í hugum
Gyðinga var óþægilega trúarleg. Það
var eins og við vitum höfuðatriði í
Gyðingdómi að hafa engin skurðgoð
og Gyðingum þótti sem hin hroka-
fullu herdeildarmerki væru einmitt
af því tagi. Því höfðu fyrri skatt-
landsstjórar ævinlega fallist á að
skilja þau eftir utan borgarmúranna,
en Pílatus, ungur og staffírugur,
hefur hugsað sem svo að nú þyrfti að
sýna þessum undirsátum sínum hver
réði í landinu og það var ekki fyrr en
eftir fimm daga þref sem hann féllst
á að fjarlægja herdeildarmerkin frá
Jerúsalem. Þá hafði mannfjöldinn
í Jerúsalem lýst sig reiðubúinn að
deyja frekar en fallast á að ganga
gegn lögmálum Móse, sem bönnuðu
þau spjöll við lög Móse, sem fælust í
herdeildarmerkjunum innan borgar-
múranna.
Og þótti Pílatusi að vonum furð-
um sæta að fólk væri tilbúið að deyja
fyrir önnur eins formsatriði.
Skipað að hætta að ögra
Svo ekki fór vel af stað landsstjórnin
hjá sveitapiltinum. Því miður hafði Píl-
atus ekki lært sína lexíu því nokkru
seinna varð aftur allt vitlaust, líklega
um næstu páska, þegar landstjórinn lét
stilla upp gullskjöldum í höll í Jerúsal-
em þar sem hann hafði aðsetur meðan
hann stóð við í borginni, og nú kvört-
uðu Gyðingar svo hressilega að Tíber-
íus keisari fékk á endanum veður af og
skrifaði Pílatusi harðort bréf þar sem
hann skipaði honum að hætta að ögra
Gyðingum. Og Pílatus lét flytja burt
skildina.
Kannski sagði það til sín að Pílatus
var ungur og óreyndur og utan af landi,
en Gyðingar byggðu þrátt fyrir allt á
ævafornri hefð og allt form trúar og
tilbeiðslu lék í höndum þeirra. En hvað
gerðist þá þegar Pílatus stóð andspæn-
is eldmóðugum prédikara ofan úr sveit
í Galíleu og sá virtist líklegur til að
ógna stöðugleikanum eftirsótta?
Frá því verður að segja síðar.
Hann
var að taka
við nýju
starfi og
hefur vafa-
lítið ætlað að
standa sig
vel, koma
almennilega
undir sig
fótunum,
enda var
borgað fyrir
þetta djobb
og ýmsir
möguleikar í
boði.
SJÁIÐ MANNINN Pílatus
sýnir mannfjölda Jesú.
0
3
-1
2
-2
0
1
5
2
3
:3
9
F
B
0
8
8
s
_
P
0
7
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
8
8
s
_
P
0
5
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
8
8
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
8
8
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
7
6
8
-5
6
0
C
1
7
6
8
-5
4
D
0
1
7
6
8
-5
3
9
4
1
7
6
8
-5
2
5
8
2
8
0
X
4
0
0
2
B

F
B
0
8
8
s
_
3
_
4
_
2
0
1
5
C
M
Y
K