Bókasafnið - 01.05.2012, Page 10

10
bókasafnið 36. árg. 2012
guðfræði við Hafnarháskóla, en hætt því og gefið sig að
náttúruvísindum og hagnýtum fræðum án þess að ljúka
prófi. Frá 1770 vann hann mest að ritstörfum, bókaútáfu og
rannsóknum á íslenskum atvinnuvegum. Síðar varð hann
„kammersekreteri“ að nafnbót og tollheimtumaður á Skagen.3
Samtímis honum í Kaupmannahöfn var íslenskur maður,
Eiríkur Guðmundsson, prestssonur austan frá Hofi og kallaði
sig Hoff eftir bænum. Hann hafði verið prentari á Hólum árin
1764-68 en fór til Kaupmannahafnar til þess að læra meira um
iðn sína. Olavius hafði hann með sér í ráðum, og er jafnvel sagt
að það hafi einkum verið Eiríkur sem átti upptökin og eggjaði
til framkvæmda.4 Hann taldi að illa hefði verið farið með sig
á Hólum og vildi hefna harma sinna með því að koma upp
annarri prentsmiðju.5
Olavius sótti 5. janúar 1772 um leyfi til stjórnarinnar
að fá að stofna nýja prentsmiðju í Skálholtsbiskupsdæmi.
Hann minntist fyrst á vesaldóm Hólaprentsmiðju og taldi
niðurlægingu hennar vera hluta af bágindum Íslands. Menn
séu án nauðsynlegrar kunnáttu í mikilsverðum fræðigreinum,
og landið missi talsvert fé sem fari til bókaútgáfu í
Kaupmannahöfn. Skólapiltar eigi jafnvel ekki kost á að kaupa
námsbækur, heldur verði að skrifa þær upp. Eina úrræðið sé
að stofna nýtt og gott prentver í landinu. Olavius vildi taka
að sér að gefa út alls konar bækur veraldlegs efnis, fornar og
nýjar, á íslensku og öðrum tungum, meðal annars skólabækur
og orðabækur og annað til almennra nota.6
Leyfið var veitt að því undanskildu að Hólaprentsmiðja
héldi einkarétti sínum til prentunar trúmálarita.7 Með
konungsbréfi 4. júní 1772 fékk stúdíósus Ólafur Olavius leyfi til
að setja nýja prentsmiðju í Skálholts stipti með þeim kjörum
að hann mætti prenta í henni alls konar rit nema guðsorða
bækur og skólabækur en skyldi greiða Skálholts kirkju árlega
100 dali frá árinu 1776.8 Þessi kvöð féll af prentsmiðjunni 1789.
Þegar Ólafur Olavius hafði fengið konunglegt leyfi til
að flytja nýtt prentverk hingað á land, leitaði hann fast eftir
við Boga bónda Benediktsson að lána sér álitlega summu
peninga til kaupa á prentverkinu. Hann átti ekki sjálfur fé en
falaðist eftir því hjá Boga.9 Olavius hafði komist að því að Bogi
ætti talsvert af fornsögum í handritum til að prenta.
Olavius fékk lánið hjá Boga bónda Benedikssyni og
keypti bestu tæki og tól í Kaupmannahöfn sem völ var
á. Næsta sumar eða 1773 flutti Olavius þau til Íslands á
Stykkishólmsskipi. Var með í þeirri för Eiríkur Hoff prentari
og sænskur stílsetjari, Magnús Moberg. Prentsmiðjan var sett
á laggirnar í landi Boga í Hrappsey á Breiðafirði. Bogi lét þá
reisa stórt og vandað hús undir hana á eyjunni. Það var „stofa
góð, tilhöggvin utanlands“.10 Engum vafa er undirorpið að
brotið var í blað í prentlistarsögu Íslendinga með stofnun
Hrappseyjarprentsmiðju 1773. Nú var farið að huga að því
að fræða fólk og kenna því fleira en guðsorð. Ýmis fræðslurit
sáu dagsins ljós og voru vel þegin af fólkinu í landinu. Átjánda
öldin er eitt mesta breytingaskeið í menningarsögu síðari
tíma. Vegur alþýðunnar óx og af því spratt alþýðufræðsla. Það
bar á framfaratrú, trú á landið og að vel væri hægt að nýta
jarðir betur eins og rit Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal
bera með sér. Fræðsla fyrir bændur og almenn fræðslurit urðu
til og skiluðu árangri í bættum hag fólksins en sá hængur
var á að stíll sem menn skrifuðu á átjándu öld var iðulega
þunglamalegur og stundum uppskrúfaður.
Ólafur rak prentsmiðjuna einungis í eitt ár en hvarf þá
til Danmerkur, seldi Boga sinn hlut og varð Bogi þá eini
eigandinn.
Bryddað upp á nýjungum
Letur sem kennt er við Hrappsey var notað til að prenta
mansöngva og aðra stuttra kafla, en aldrei til heilla bóka.
Letrið var hreinlegt og fallegt. Sérstaklega einkennilegur er
í þessu letri bókstafurinn g. Hrappseyjarprentsmiðja átti 11
letur í upphafi, en síðar var tvennum nýjum bætt við. Það var
árið 1784. Ekki var notaður rauður litur á letri í Hrappseyjar-
prentsmiðju. Tréristur sem notaðar voru til skreytinga voru
keyptar erlendis.
Frá starfsmönnum við Hrappseyjarprentsmiðju er það að
segja að fram til 1780 hafði Bogi við hana tvo sveina og einn
dreng, og stúdenta til prófarkalesturs, síðan voru tveir sveinar
til 1784, og einn eftir það og allir voru sagðir hafa álitleg
laun. Eiríkur Guðmundsson Hoff var fyrstur prentari, „en skildi
við heiðurslítið 1777, sigldi og dó vesæll í Kaupmannahöfn
nálægt 1790“.11 Eftir hann kom Guðmundur Ólafsson og
var þrjú ár, 1777-80. Það sem næsta ár var prentað annaðist
sænski stílsetjarinn, Magnús Moberg, má nefna Egils sögu,
Lögþingisbók og Pósttilskipun 1782, en síðan tók Guðmundur
Jónsson við árið 1782. Guðmundur kallaði sig síðar Schagfjörð.
Hann var við Hólaprentsmiðju frá því er hann var 14 vetra
3. Ingi Rúnar Eðvarðsson: Prent eflir mennt : saga bókagerðar frá upphafi til síðari hluta 20. aldar. (Safn til Iðnsögu Íslendinga, VIII). Reykjavík: Hið
íslenska bókmenntafélag; 1994, bls. 41.
4. Jón Helgason: Hrappseyjarprentsmiðja 1773-1794. (Safn Fræðafjelagsins um Ísland og Íslendinga, VI). Kaupmannahöfn: Hið íslenska
fræðafjelag; 1928, bls. 5-8.
5. Arngrímur Fr. Bjarnason: Prentsmiðjusaga Vestfirðinga. Ísafjörður: Ísrún; 1937, bls. 54.
6. Jón Helgason: Hrappseyjarprentsmiðja 1773-1794. (Safn Fræðafjelagsins um Ísland og Íslendinga, VI) Kaupmannahöfn: Hið íslenska
fræðafjelag; 1928, bls. 8-9.
7. Böðvar Kvaran: Auðlegð Íslendinga : brot úr sögu íslenzkrar bókaútgáfu og prentunar frá öndverðu fram á þessa öld. Reykjavík: Hið íslenzka
bókmenntafélag; 1995, bls. 99.
8. Jón Jónsson Borgfirðingur: Söguágrip um prentsmiðjur og prentara á Íslandi. Reykjavík: Jón Jónsson; 1867, bls. 39.
9. Klemens Jónsson: Fjögur hundruð ára saga prentlistarinnar á Íslandi. Reykjavík: Félagsprentsmiðjan; 1930, bls. 80.
10. Jón Helgason: Hrappseyjarprentsmiðja 1773-1794. (Safn Fræðafjelagsins um Ísland og Íslendinga, VI). Kaupmannahöfn: Hið íslenska
fræðafjelag; 1928, bls. 10 og 23-24.
11. Sama, bls. 23