Bókasafnið - 01.05.2012, Qupperneq 14

Bókasafnið - 01.05.2012, Qupperneq 14
14 bókasafnið 36. árg. 2012 af birgðunum með Hofsósskipi til Kaupmannahafnar, en þar átti að skipta þeim niður á Íslandsför til ýmissa annarra hafna, og fela loks próföstum söluna samkvæmt kansellíbréfi 1. maí 1790. Drjúgan tíma þurfti til að koma öllu þessu í kring og ekki síður til að selja bækurnar og koma andvirðinu aftur norður til Hóla. Íslensk bókmenntaumsýsla og útgáfufyrirtæki voru þá betur sett í Kaupmannahöfn en nokkursstaðar á Íslandi sjálfu. Varla hefur verið fyrir því haft að senda rit til fjarlægra héraða og líklegast að Hrappseyjarprentsmiðja hafi átt mest allt traust sitt undir grannsýslunum einum. Bækur hennar eru líka flestar samdar eða gerðar úr garði í námunda við hana í Hrappsey, Búðardal, Galtardal, Hjarðarholti, á Helgafelli og Ökrum. Hlutdeild annarra fjórðunga var lítil og til dæmis alls engin í Austfirðingafjórðungi. Prentsmiðjan stóð í raun réttri skár að vígi að selja bækur sínar til Kaupmannahafnar, heldur en til dæmis austur í Múlasýslur, eða jafnvel til annarra héraða sem nær voru. Hún hafði og nokkurn markað í Danmörku framan af, en þar var sá hængur á, að bækur, sem þangað átti að selja, urðu að vera á erlendu máli, eða að minnsta kosti með þýðingu. En slíkar þýðingar voru seinunnar og kostnaðarsamar og ein ástæða þess, að prentsmiðjan hætti var sú, að hana skorti bolmagn til að þjóna tveimur mörkuðum. En ef kaupendur erlendis brugðust, þá gerðu Íslendingar það ekki síður sjálfir. Bækurnar lágu óseldar og grotnuðu niður. Ýmsar ástæður voru til þessa, almenn fátækt, gömul tregða og óvani að kaupa annað en guðsorð. Prentsmiðjan barðist í bökkum um hríð þangað til Skaftáreldar, einhver hræðilegasta óáran, sem yfir Ísland hefur dunið, reið baggamuninn og keyrði hana um koll, að heita mátti. En þó að kver hennar síðasta áratuginn væru bæði þunn og strjál, voru þau hið eina, sem þá birtist bókakyns á Íslandi sjálfu. Hólaprentsmiðja þraukaði ekki einu sinni fram til Skaftárelda, heldur hætti 1782, og aðalprentari hennar hvarf þá vestur til Hrappseyjar. Eftir að svo var komið, var leyft að gefa út nokkrar guðsorðabækur í Hrappsey, en engin var í þeirra tölu, sem nauðsynlegastar voru taldar af almenningi. Hólaprentsmiðja lá alveg niðri þangað til 1797, að rígur við Landsuppfræðingarfélagið hleypti í hana dálitlu fjöri. Einum tveimur árum síðar gaf hún út hinstu bók sína, sem jafnframt var minning síðasta Hólabiskups.19 Eigandi Hrappseyjarprentsmiðju, Bogi Benediktsson, bar fjártjón af henni og tvisvar bauð hann hana konungi til kaups, 1785 og 1787. Konungur hafði ekki minnsta áhuga. Haustið 1789 auglýsti Bogi í Lögþingisbók prentsmiðjuna fala fyrir sanngjarnt verð, þar sem honum virtist, að prentverkið „kinni ad verda landenu til stærra Gagns og Uppbiggingar være þad sett i eitt hentugra Plaats under lærdra, vitra og drijfande Manna Forsion“.20 Hagur prentsmiðjunnar batnaði aldrei svo að hún greiddi dómkirkjunni einn skilding. Bogi var nú tekinn að eldast og þreyttur orðinn á andstreymi sínu við rekstur prentsmiðjunnar og hefur hann talið sér meiri von að geta losnað við hana, eftir að skyldan um gjald var afnumin. Í Hrappsey gaf Björn Gottskálksson út eina bók veturinn 1793-94, Missiraskiptaoffur eftir sr. Jón Guðmundsson, er var meðal þess síðasta sem þar var prentað. Árið 1794 keypti Björn Gottskálksson prentsmiðjuna af Boga og árið eftir var hún flutt að Leirárgörðum.21 Prentsmiðjan að Hólum lagðist af stuttu síðar og sameinaðist starfseminni að Leirárgörðum. Aftur var aðeins um eina prentsmiðju að ræða í landinu og nú undir veraldlegri stjórn.22 Þegar Hrappseyjarprentsmiðja var komin á fallandi fót tók starf Magnúsar Stephensens við í íslenskri bókaútgáfu og hann hafði fram að færa fjölbreyttari bókakost en áður hafði verið boðinn og stóð að umfangsmeiri bókaútgáfu en hér hafði þekkst síðan á dögum Guðbrands biskups Þorlákssonar eins og Ólafur Pálmason fyrrum forstöðumaður Íslandsdeildar Landsbókasafns hefur bent á.23 Er Magnús Stephensen kom heim frá námi, var svo ástatt um bókaútgáfu hér á landi að heita mátti að prentsmiðjurnar tvær, Hólaprentsmiðja og Hrappseyjarprentsmiðja, stæðu báðar aðgerðarlausar. Á Hólum hafði engin bók verið prentuð á síðustu sex árum. Björn Gottskálksson, sem áður hafði stýrt prentsmiðjunni í Hrappsey, en hvarf norður að Hólum 1789, lýsti ástandi prentsmiðjunnar svo: „Hér standa Prenthúsin gluggalaus, Veggirnir sígnir niður frá Þekiuni, Stílkössunum samanhladid og slegit fyri allt i ödrum Endanum, Pressan skémd og fordiörfud og Rammarner ridgadir og svívirdtir so margt af þessu má fina danskin ádur brúkad verdur...“24 Ljóst er að ástandið var ískyggilegt. Lestrarþörf landsmanna var nokkur og þrátt fyrir fátækt komust menn yfir prentað efni. Eftir sem áður var skrifað upp og mörg merk handrit urðu til. Ekki var óalgengt að menn fengju lánaðar prentaðar bækur til að skrifa upp eftir. Menn höfðu tíma en að jafnaði ekki peninga til að versla sér lestrarefni. Um og eftir 1790 voru stofnuð hér á landi tvö félög er unnu í fræðsluátt, þótt aldrei yrðu þau fjölmenn. Þetta voru fyrstu lestrarfélögin hér á landi. Hið íslenzka Suðurlands 19. Jón Helgason: Hrappseyjarprentsmiðja 1773-1794. Safn fræðafjelagsins um Ísland og Íslendinga. Kaupamannahöfn: Hið íslenska fræðafjelag í Kaupmannahöfn; 1928, bls. 74-76. 20. Lögþingisbókin 1789, bls. 78. 21. Jón Jónsson Borgfirðingur: Söguágrip um prentsmiðjur og prentara á Íslandi. Reykjavík: Jón Jónsson; 1867, bls. 41. 22. Davíð Ólafsson: Wordmongers : post-medieval scribal culture and the case of Sighvatur Grímsson. Drg. University of St Andrews; 2008, bls. 91- 92. 23. Ólafur Pálmason: Magnús Stephensen og bókmenntastarfsemi hans. Óútgefin kandidatsritgerð frá Háskóla Íslands 1963, bls. 4. 24. Sama, bls. 60-64.
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68

x

Bókasafnið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Bókasafnið
https://timarit.is/publication/245

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.