Bókasafnið - 01.05.2012, Síða 52

52
bókasafnið 36. árg. 2012
nútímatækni, tölvum og myndaskannerum, er hægðarleikur
að búa til bókamerki.
Ef litið er út fyrir Evrópu má þess geta að í Japan komu
bókamerki (zosho-in) fram um líkt leyti og í Evrópu, og er
eitt þeirra alfyrstu úr smiðju Daigoji-hofsins frá um 1470,
en þar er ritað: „Hver sá er stelur þessari bók lokar hliðum
Himnaríkis, og hver sá sem fargar henni opnar hlið Helvítis.
Hver sá er tekur þessa bók ófrjálsri hendi verður refsað af
öllum guðum Japans.“ Ex libris að vestrænni fyrirmynd urðu
síðan allsráðandi hjá bókasöfnurum í Japan og Kína á sjöunda
áratug 19. aldar og eru enn víða notuð.
Ex libris er latína og þýðir „úr bókasafni“. Venjan er sú að nafn
eiganda standi á merkinu til að sýna hver eigandinn er og nær
undantekningalaust er á því smágerð mynd, skjaldarmerki
eða áletrun. Síðan er merkið límt inn í bókina, venjulega
innan fremra bókspjalds á innbundnum bókum, gjarnan
rétt ofan við miðju. Þó er það ekki einhlítt. Sumir líma það á
fremra titilblað eða ofan á það. Ekki þykir hins vegar góður
siður að festa merkið á fyrstu blaðsíðu bókar. En nú segja þeir
efagjörnu: hver er munurinn á stimpli og bókamerki? Það er
torvelt um margt að skilgreina. Einkum er torvelt að skilgreina
hvort um bókamerki eða stimpil sé að ræða þegar stimplað er
á límpappír sem síðan er límdur inn í bók. Dæmi eru til þess að
menn hafa þrýst með brennimerkjajárni sínu á stimpilpúða,
og síðan á titilsíðu bókar, eða þá á límpappír, síðan límt hann
inn í bókina.
Önnur dæmi eru um að keyptur er pakki með stöðl uðum
bókamerkjum, mörgum vel skreyttum, í næstu ritfanga-
verslun. Stöðluð merki eru jafnað áprentuð með eyðu fyrir
nafn. Á flestum stendur „ex libris“ en á öðrum „þessi bók
tilheyrir“ eða „úr bókum“ eða „á þessa bók“. Bókareigandi
prentar svo nafn sitt í eyðuna. Aðrir láta gylla nafn sitt þar en
aðrir vélrita eða skrifa nafn sitt á „bókamerkið“. Ef haft er fyrir
því að vélrita, prenta eða gylla á stöðluð ex libris-merki, sem
keypt eru tilbúin í ritfangaverslun, verður að teljast eðlilegt að
flokka þau með í skráningu bókamerkja en hafna venjulegum
stimplum eða afþrykktu kennimarki.
Hér verður einnig að nefna svokölluð supralibros eða
super-exlibris öðru nafni, en um er að ræða smáristar myndir,
oftast skjaldarmerki með gyllingu, sem þrykkt var á band
bókar að utanverðu. Supralibros-merki voru algengari í
suður hluta Evrópu en í Þýskalandi, Sviss og öðrum löndum
Norður-Evrópu að Englandi undanskildu, og hefur því jafnvel
verið haldið fram að þau hafi hamlað útbreiðslu ex libris-
merkja í löndum á borð við Frakkland, Ítalíu og Spán. Torvelt
er hins vegar að setja supralibros-merki á annað efni en gott
leðurbókband og þarf helst að nota blaðgull, nema ef um
blindstimplun (án gyllingar) sé að ræða, þannig að kostnaður
við þessa aðferð var og er mikill og til þess fallinn að draga úr
notkun hennar.
Fyrsta íslenska bókamerkið er ef til vill LL. Brynjólfur biskup
(1605-1675) lét þrykkja það framan á skinnið á bóka spjöld-
unum á bókum í safni sínu. LL stóð fyrir Lupus Loricatus,
eða úlfur brynjaður. Brynjólfur stundaði nám í meðal
annars guðfræði, heimspeki, læknisfræði og stjörnufræði í
Kaupmannahöfn á árunum 1624 til 1629, og má telja víst að
þar hafi hann komist í kynni við bókamerki, en Svíar tóku að
nota þau um 1595 (merki Ture Bielke, ríkisráðs) og þýsk hand-
rit voru þar fjölmörg.
Danir voru hins vegar talsvert hallari undir supralibros-
merkin á þessu skeiði og bókamerki í hefðbundinni mynd
ruddu sér ekki til rúms þar í landi fyrr en í byrjun 18. aldar.
Af þeim bókum úr safni Brynjólfs sem hafa varðveist og bera
bókamerki hans má nefna Rökræðulist Rudolfs Agricola, sem
hann eignaðist 1630 og er varðveitt í Konungsbókhlöðunni
í Kaupmannahöfn, Philosophia naturalis (Náttúruspeki),
bók með verki eftir Platón, Pindar í Hróarskeldu 1633,
Schedismata variorum er bundin er saman við Dichaerardi
Geographia, Photius á grísku og Adagia (Málsháttasafn)
eftir Erasmus, en það eintak er varðveitt í Landsbókasafni
Íslands-Háskólabókasafni. Öll þessi rit eignaðist hann á
árunum 1630-1640 og merkti sér væntanlega á sama tímabili.
Einnig má nefna að á fyrstu síðu Konungsbókar Eddukvæða
Sæmundar-Fróða (Codex Regius), nú varðveitt á Árnastofnun,
sem Brynjólfur sendi í handriti til Friðriks III Danakonungs árið
1662, er merkið LL, en Brynjólfur hafði eignast þetta handrit
tæpum tveimur áratugum fyrr, árið 1643.
Annað bókamerkið íslenska í röðinni er að líkindum
merki Gríms Jónssonar Thorkelíns leyndarskjalavarðar
(1752-1829), en safn hans er nú varðveitt í Skotlandi. Páll
Jónsson frá Örnólfsdal (1909-1985), hinn þekkti bókavörður
á Landsbókasafninu, heldur því fram í grein sinni um séra
Þorstein Helgason í Reykholti (1806-1839), að hann hafi
merkt bækur sínar með rúnaletri ÞH, en þó er varla hægt að
kalla það hreint rúnaletur. Önnur bókamerki svo gömul eru
fátíð og virðist þessi siður ekki hafa náð fótfestu hérlendis að
ráði fyrr en á 3. og 4. áratug liðinnar aldar. Kunn bókamerki
einstaklinga og stofnana eru nú um fjögurhundruð talsins.
Bókamerki bera tískustraumum í listum hvers tíma vitni
en þó hefur nokkrum sinnum, til dæmis á 19. öld, orðið
vart við afturhvarf til eldri stíltegunda. Stærð þeirra er afar
mismunandi og eru þau minnstu örsmá. Hin almenna
viðmiðun er þó sú að stærð merkisins henti bókinni sem það
er sett í og eru dæmi þess að sama merkið sé til í mismunandi
stærð. Þess eru einnig dæmi að sami aðili noti fleira en eitt
ex libris-merki fyrir bókasafn sitt, til dæmis eftir því hvernig
flokkun safnsins er háttað. Sérstök bókamerki eru þá notuð
fyrir tiltekinn söfnunarflokk, til dæmis ferðabækur um Ísland
eða erótísk rit, og stendur þá yfirleitt Ex Eroticis eða Ex Libris
Eroticis á þeim síðarnefndu.
Á íslenskum bókamerkjum er hin hefðbundna útfærsla,
með áletruninni „ex libris“, hin algengasta en einnig eru
kunn merki þar er segir „úr bókum“ eða „á þessa bók“ á eftir
nafni eiganda. Einkunnarorð, málsháttur, eða skjaldarmerki
af einhverju tagi eru oft samofin, og sömuleiðis táknræn
auðkenni önnur er tengjast eiganda, til dæmis áhugasviði
hans, starfi, skapferli eða uppruna. Reyna menn oftast að setja
merkið í svo persónulegan búning að það skeri sig skýrt frá
öðrum merkjum. Bókamerkið er því ekki aðeins táknmynd
eignarréttarins og þjófafæla af því tagi sem reynir að höfða