Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Síða 146

HVERNIG BYGGÐIST YTRIHREPPUR? 145
Lengi vel var Landnámabók talin traust heimild um landnám á Íslandi.
En nú á dögum eru frásagnir Landnámu um stærð og tak mörkun land-
náma yfirleitt ekki taldar áreiðanlegar. Gera megi ráð fyrir að Landnáma
„sé fremur heimild um þjóðfélagið um 1100 en sjálft landnámið og að hún
reyni að endurskýra ýmislegt varðandi landnámið í ljósi ritunartímans.“11
Um það leyti og fram á seinni hluta 12. aldar voru kirkjusóknir í mótun í
kjölfar tíundarlaganna sem sett voru rétt fyrir aldamótin 1100.12 Það þarf
því ekki að koma á óvart að víða virðast vera tengsl á milli kirkju staða og
kirkjusókna annars vegar og frásagna Landnámu af landnáms býlum og
takmörkum landnáma hins vegar. Í Ytrihrepp hefur þó ekki verið hægt
að sýna fram á tengsl milli landnámsmarka og skipunar kirkju sókna,
enda óvíst hvernig túlka beri frásagnir Landnámu um einstök landnám í
hreppnum og takmörk þeirra.13
Hér verður ekki fjallað sérstaklega um byggð á Ytrihreppsafrétti en
þar munu hafa verið a.m.k. fimm býli á 11. öld.14 Þau voru öll á tak-
mörkuðu svæði á vestanverðum afréttinum innan við Búðará sem er í
mörkum Tungufellslands og afréttar. Þessi byggð, sem mun hafa verið
skamm vinn, bendir til skorts á landrými í hreppnum. Líklega má þá
gera ráð fyrir að bæjaskipan sú sem elstu máldagar kirknanna eru til
vitnis um og hélst nær óbreytt um aldir hafi verið fullmótuð þegar á
önd verðri 11. öld og líta megi á þessi býli í afréttinum sem nýtt land-
nám í almenningi ofan eldri byggðar.
Áttatáknir verða hér hafðar í samræmi við sunnlenska málvenju:
upp og inn táknar stefnuna inn til landsins, oft um það bil í norð austur.
Niður og fram er haft um gagnstæðu stefnuna. Orðréttar tilvitnanir í
forna texta eru með nútímastafsetningu. Ljósmyndirnar tók greinar-
höfundur á árunum 2008 og 2009.
Frásagnir Landnámabókar. Másstaðir
Landnámabækur segja frá því að bræðurnir Bröndólfur og Már Nadd-
odds synir hafi komið til Íslands „snemma landsbyggðar“ og numið
„Hruna mannahrepp svo vítt sem vötn deila.“ Bröndólfur hafi búið á
Berg hyl en Már á Másstöðum. Einnig er frá því sagt að Þorbjörn jarla-
kappi hafi keypt „land at Mávi Naddoddssyni allt fyrir neðan Selslæk á
milli [og] Laxár og bjó að Hólum.“15 Ekkert segir um skiptingu land-
námsins á milli bræðranna tveggja, og þar sem örnefnin Másstaðir og
Selslækur þekkjast nú ekki verður Landnáma heldur rýr heimild um
land námsmörk innan hreppsins. Frásögnina af landnámi Naddoddssona
er eðli legast að skilja þannig að þeir hafi numið land í sameiningu.