Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Page 154

HVERNIG BYGGÐIST YTRIHREPPUR? 153
Framvinda landnáms
Orri Vésteinsson og tveir samstarfsmenn hans hafa skoðað ýmis ein-
kenni byggðar í nokkrum héruðum bæði hér á landi og í fornum
byggðum norrænna manna á Grænlandi. Þessar athuganir ásamt ýmsum
almennum líkindum leiddu til eins konar líkans af sennilegri framvindu
landnáms og mótunar byggðar í öndverðu.58 Fyrstu landnemarnir hafi
að öðru jöfnu sest að þar sem landsins gæði voru nýtanleg án mikillar
fyrirhafnar. Greiður aðgangur að góðu beitilandi og landi til heyöf lunar
var nauðsynlegur, svo og aðstæður til veiðiskapar einkum á meðan
verið var að byggja upp bústofn sem nægði til framfærslu. Til þess
hefur þurft greiðan aðgang að nægilega miklu skóglausu grónu landi
sem væntanlega hefur helst verið votlendi og árbakkar, og einnig ám
eða vötnum til veiða. Þessi fyrstu búsvæði urðu gjarnan stórjarðir með
hjábýlum, miðstöðvar í héraði og meiri háttar kirkjustaðir. Stundum
var þeim að hluta til skipt niður í nokkrar smærri jarðir sem mynduðu
tiltölulega þétta byggð í tengslum við móðurjörðina („Large complex
settlements“).59
Inn til landsins hefur þurrlendi líklega verið skógi vaxið að miklu
leyti og af þeim sökum miður fallið til búsetu í upphafi. En í framhaldi
af byggingu bestu svæðanna hefur annað byggilegt land verið nýtt. Til
þess hefur oft þurft nokkra fyrirhöfn, svo sem að eyða skógi af svæðum
sem þurfti til annarra nota. Á þessu stigi landnámsins gátu orðið til
nokkuð stórar og góðar jarðir, enda þótt landkostir væru að jafnaði
lakari en á þeim svæðum sem fyrst voru nýtt.
Helgi Skúli Kjartansson hefur líka velt fyrir sér framvindu landnáms
og leggur áherslu á að fyrstu landnemarnir hafi þurft að lifa mest á veið-
um og söfnun. Fátt búfé muni hafa verið f lutt yfir hafið og nokkurn
tíma hafi tekið að fjölga því svo að það nægði til framfærslu. Smám
saman hafi búfénu fjölgað svo að þeir sem síðar námu land hafi getað
keypt vísi að bústofni af þeim sem áður höfðu sest að í landinu. Helgi
Skúli tekur fram að öll kenningasmíði um landnám og þróun byggðar
í önd verðu hljóti að byggjast mjög á getgátum þar sem trúverðugar
heimildir séu af skornum skammti.60
Kortið af Ytrihrepp sýnir bæjaskipan sem ráða má af hinum fornu
máldögum kirknanna og hélst að mestu óbreytt um aldir. Kirkjustaðir
eru sýndir sérstaklega og gert ráð fyrir að Grafarkirkja hafi framan af
haft víðtækara hlutverk en Hrunakirkja eins og Helgi Þorláksson hefur
leitt líkur að.61 Landamerki eru dregin samkvæmt landamerkjabréfum
í Landamerkjabók fyrir Árnessýslu, yfirleitt frá því um 1885, og er