Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Page 164

HVERNIG BYGGÐIST YTRIHREPPUR? 163
Hruna mannahreppur á einum stað í Íslendinga sögu Sturlu Þórðar sonar.
Sagnaritarar 13. aldar virðast ekki hafa talið nöfn af þessu tagi gömul.
Í Íslendingasögum eru hins vegar fjölmörg heiti byggðarlaga af öðrum
toga, t.d. með endingunni -hverfi sem stundum varð síðar -sveit. Dæmi
um það er „Mývatnshverfi“ (síðar Mývatnssveit).104
Víga-Glúms saga nefnir hinn „efra hrepp“ og hinn „neðra“ í Eyja-
firði og þar er líka getið um samkomuhald við Djúpadalsá.105 Efri
hreppurinn er vafalaust Saurbæjarhreppur en sá neðri hefur náð yfir
bæði Hrafnagils- og Öngulsstaðahrepp. Aðgreiningin efri og neðri er
hliðstæð við Hreppana ytri og eystri í Árnessýslu og er sjálfsagt eldri en
hreppanöfnin.106 Saurbær og Hrafnagil voru stórbýli og kirkjustaðir sem
urðu seinna fastir þingstaðir í samnefndum hreppum.107 Goðorðsmenn
munu hafa búið á báðum þeim bæjum á ofanverðri 12. öld108 og má
telja líklegt að samkomur hreppsmanna hafi þá verið haldnar þar.
Fáum áratugum síðar var Sighvatur Sturluson orðinn höfðingi í Eyja-
firði og bjó á Grund. Getið er um samkomu heima hjá honum fyrsta
dag einmánaðar árið 1222109 en einmánaðarsamkoma var ein af reglu-
legum samkomum á þjóðveldisöld. Þessi dæmi úr Eyjafirði benda ekki
til að samkomuhald hafi þá langtímum saman verið bundið við fasta
„þingstaði“. Ekki er heldur ástæða til að ætla að nöfn eyfirsku hrepp-
anna sem kenndir eru við kirkjustaði og stórbýli séu eldri en frá 12. öld.
Engar heimildir eru um þingstað í Hruna fyrr en undir lok 19. aldar
þegar hann var f luttur þangað frá Gröf. Elsta heimild um þingstað í
Gröf er líklega dómur Stefáns biskups Jónssonar frá 1492 „um kapallán
af staðarins landsetum“ sem þar var lesinn upp á manntalsþingi og á
f leiri þingstöðum í Árnessýslu.110 Gröf var að líkindum landnámsjörð
eins og áður er komið fram og hefur verið góðbýli þegar Selin til-
heyrðu jörðinni. Gröf var vel í sveit sett, alfaravegur lá þar yfir Litlu-
Laxá og upp eftir hreppnum vestanverðum.111 Þar var líka baðlaug sem
hefur þótt kostur á samkomustað.112 Margt bendir þannig til að Gröf
hafi verið eldri samkomustaður en Hruni. Nafnið Hrunamannahreppur
hefur varla orðið til fyrr en eftir miðja 12. öld þegar Hruni var orðinn
meiri háttar kirkjustaður og miðstöð.
Samkvæmt hinum fornu máldögum Hrunakirkju frá 14. öld átti
kirkjan jarðirnar Kaldbak og „Þórarinsstaði til forsjá“ auk alls heima-
lands Hruna.113 Svonefndra Hrunaheiða sem liggja fyrir innan Kald baks-
land er ekki getið. Þær eru víðáttumikil heiðalönd sem lengi hafa talist
tilheyra Hruna. Á hinn bóginn segja máldagarnir að eigandi Hörgsholts
hafi gefið Hrunastað Laxárgljúfur sem liggja austan að Hruna heiðum: