Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Blaðsíða 165

164 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
„Þetta gaf Þórarinn Hrólfsson til Hruna staðar þá er hann átti
Hörgs holt Laxárgljúfur öll norður frá Kaldbakslandi. Skal sá þó
er í Hörgsholti býr fá tvo menn til safns um Kaldbaksheiðar með
Hrunamönnum hvert haust til allra lögrétta.“114
Laxárgljúfur er sérstæð náttúrusmíð með fjölbreyttu náttúrufari, um
10 km langt og allt að 200 m djúpt. Töluverður gróður er í því víða og
hefur e.t.v. verið meiri á fyrri öldum. Stóra-Laxá rennur eftir gljúfrinu
og er þar í vesturmörkum Flóamannaafréttar. Gljúfrið hefur þannig um
aldir að hálfu tilheyrt afrétti Flóamanna. Þegar Jón Gíslason ritaði á
sínum tíma um eignarrétt á afréttum segir hann:
að Laxárgljúfur hafi verið gott beitiland og sótti sauðfé í þau
að utan og austan. En síðarnefndi hlutinn var eign Flóamanna.
Smala mennska í Laxárgljúfrum var mjög sérstæð. Þegar þau voru
smöluð varð að hafa mann á andstæðum bakka árinnar til að vísa
á féð í Gljúfrunum. Þetta sérkenni kemur fram í fyrrgreindum
máldaga og er merkilegt atriði.115
Þarna vísar Jón til þeirrar kvaðar að Hörgsholtsbóndi skuli lána Hruna-
mönnum tvo menn til haustsmölunar á þessu svæði en smölun sjálfs
gljúfursins hafi verið tveggja manna verk.
Ljóst er að „Kaldbaksheiðar“ í máldögunum eru núverandi Hruna-
heiðar eða „Heiðarnar“ eins og heimamenn kalla þær jafnan. Heiðarnar
eru mikið landf læmi, um 3800 ha, austan frá Laxárgljúfri vestur að
Litlu-Laxá og Fossá (innar) sem skilur þær frá Tungufellslandi. Gljúfrið
sjálft er skýrt afmarkað og aðeins óverulegt brot af þessu landi öllu.
Fráleitt er því að gjöf Þórarins til Hrunastaðar hafi náð til sjálfra Heið-
anna.116 Þær hefðu þá vafalaust verið tilgreindar sérstaklega og raunar
óþarft að taka fram að Laxárgljúfur fylgdi með.
Þegar smalað var til rétta hefur gljúfrið verið smalað með Heiðunum
eins og á seinni tímum. Orðalag máldagans um tvo smalamenn frá
Hörgsholti bendir til venju sem skuli haldast enda þótt gljúfrið tilheyri
Hörgsholti ekki lengur. Sennilegast er að Heiðarnar hafi fylgt Kaldbak
þegar sú jörð varð eign Hrunastaðar en forráðamenn Hruna virðast hafa
tekið þær til eigin nota áður en elstu varðveittu máldagar kirkjunnar
urðu til. Þeir sjá um smölun þeirra til lögrétta en Kaldbaksbóndi hefur
átt að smala sitt heimaland þótt Hrunakirkja eigi jörðina.
Jafnvel þótt eignarhald á Hörgsholti og Kaldbak hafi verið á sömu