Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Side 167

166 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Hvernig svo sem Hrunastaður eignaðist Kaldbak og Hrunaheiðar
má ætla að eignarhald á því landi öllu hafi alltaf verið á sömu hendi.
Stærðin er sambærileg við Tungufells torfuna, efstu jörð í vestanverðum
hreppnum, en algengt var að efstu jarðir byggðarlaga næðu langt inn til
heiða og væru mjög landmiklar.122 Samkvæmt landamerkja bréfum nær
Tungufellsland inn að Búðará og Melrakkaá, en Hrunaheiðar að Mel-
rakkaá og Heiðará.123 Þetta eru fremstu þverár Hvítár og Stóru-Laxár ofan
byggðar og uppmörk byggðarlanda eru þarna í eðlilegu sam hengi þvert
yfir hreppinn. Lýsingu landnáms markanna í Landnámu „svo vítt sem
vötn deila“ á þá e.t.v. að skilja þannig að átt sé við svæðið sem takmarkast
af Hvítá og Stóru-Laxá ásamt fremstu þverám þeirra ofan byggðar.
Eins og áður segir giskaði Brynjúlfur frá Minna-Núpi fyrst á að Más-
staðir hefðu verið við Hrunakrók (*Forna-Hruna). Þar er „fagur dalur,
lengst inn til fjalla, og þar eru mikil fornmannavirki“ segir hann og á við
leifar af fornu garðakerfi. „En þar er mjög mikið vetrarríki“ bætir hann
við, og ályktar þar trúlega út frá legunni inn til fjalla.124 Bæjarstæðið
er þó ekki ofar en í um það bil 215 m hæð yfir sjávarmáli, nánast í
sömu hæð og Kaldbakur. Það segir sína sögu um skilyrði til vetrarbeitar á
þessum slóðum þar sem uppblástur hefur ekki herjað að fram eftir 20. öld
voru beitarhús frá Kaldbak í Kaldbakshrísum litlu framan við Hrunakrók,
um þriggja stundarfjórðunga gang frá bænum. Þar var líka stekkatún og
fjárhús frá Kaldbak á öndverðri 17. öld.125 Ummæli um sérstakt vetrarríki
á Hrunakróki eru því vafalaust orðum aukin.
Við upphaf byggðar hafa aðstæður til búsetu að ýmsu leyti verið
ákjósan legri í *Forna-Hruna en á Kaldbak, ekki síst aðstaða til veiðiskapar
í Stóru-Laxá. En leiddar hafa verið líkur að því að byggð þar hafi lagst
af á seinni hluta 11. aldar, líklega í kjölfar uppblásturs á Heiðunum. Svo
mikið er víst að „fornmannavirkin“ (garðarnir) við Hrunakrók, höfðu
lokið hlutverki sínu fyrir Heklugosið 1104.126
Á sínum tíma leiddu rannsóknir Sigurðar Þórarinssonar á eyðibýlum
í ljós að byggð á jaðarsvæðum inn til heiða „var vafalítið farin að
dragast eitthvað saman á 11. öld. Höfuðorsökin fyrir hopun byggðar frá
frumbyggjajaðrinum var sú, að þessi jaðarsvæði voru svo viðkvæm fyrir
búsetunni að þau þoldu hana ekki nema skamma hríð. Þau jarðvegssnið
sem mæld hafa verið á þessum svæðum benda yfirleitt eindregið til þess,
að að þar hafi jarðvegseyðing f ljótt farið að segja til sín.“ 127
Sigurður athugaði fyrst og fremst eyðibýli á heiðum norðan lands
en niðurstöður hans virðast falla vel að því sem fram hefur komið um
*Forna-Hruna.