Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Page 207

206 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
byggðasögulegt samhengi en Rúna hefði gjarnan mátt færa út kvíarnar
í staðanafnaf lokknum. Það hefði nefnilega verið mjög fróðlegt að skoða
staðanöfn í Hjaltadal í samhengi, kanna staðfræði þeirra bæja í samhengi
við miðstöðina á Hólum og jafnvel bera byggðamynstrið saman
við aðrar byggðir fjær Hólum. Reyndar minnist Rúna stuttlega á þá
staðreynd að -staðabæir í Hjaltadal eru allir vestan Hjaltadalsár og hefði
verið fróðlegt að sjá meiri umræðu og rökstuðning fyrir því að þeir
geti hafa byggst seinna en bæirnir austan ár. Þetta hefði t.d. mátt gera
með því að skoða ritheimildir, landamerki, dýrleika jarða, staðsetningu
bænhúsa og kirkna og fornleifar eins og t.d. forn garðlög, en þau geta
stundum gefið vísbendingar um byggðaþróun og landnýtingu. Mynd
af einu slíku á Kálfsstöðum er birt á bls. 32.
Þá má velta fyrir sér hvort ekki hefði líka verið þörf á skýringum
f leiri -staðanafna í nágrenninu. Liggur t.d. í augum uppi hver Skúfur,
Kjarval og Sleita voru, nágrannar Kálfs? Það er rétt hjá Rúnu (bls. 29)
að því hefur oft verið haldið fram að -staðir séu langoftast kenndir við
menn, þá annaðhvort mannsnöfn eða viðurnefni. Kenningin kemur þó
langt í frá að fullu gagni við að skýra -staðanöfn og þar eru áreiðanlega
ekki öll kurl komin til grafar, t.d. lenti Finnur Jónsson í vandræðum
fyrir margt löngu í ritgerð sinni þegar hann hélt því fram að f lest
staðanöfn væru dregin af viðurnefnum, enda hægt að troða f lestum ef
ekki öllum forliðum inn í staðanafnaf lokkinn með góðum vilja.
Í kaf lanum um gerðin tvö, Kollugerði og Geitagerði, eru töluverðar
vangaveltur um forliðina. Er Kolla skrímsli, nafn kvensniftar á launaskrá
Hólastóls á 14. öld eða kollótt skepna af kyni klaufdýra? Rúna kemst á
talsvert f lug í umfjöllun sinni en ekki er augljóst að hún dýpki skilning
á byggðasögu Hjaltadals. Geitagerði víðsvegar um landið eru talin
upp en annars krefst sá forliður lítilla skýringa, enda vitað að geitur
voru algengar á búum landsmanna fyrr á öldum og höfundur bendir
á að geitabein hafi fundist við uppgröft á Hólum. Lítið er fjallað um
Geitagerði í byggðasögulegu samhengi Hjaltadals en þess meira um
gerði á landsvísu og er það ærið viðfangsefni. Rúna tínir til fjölda af
gerðanöfnum víðsvegar af landinu og skiptir þeim í fjóra f lokka: Sum
eru kennd við bæi, önnur við menn, nokkur við kvikfjárrækt og sum
falla ekki í neinn ofantalinna f lokka (bls. 46). Gerðakaf linn er um
margt fróðlegur en eins og fyrr er tengingin við byggðasögu Hjaltadals
frekar óljós. Megintilgangurinn með þessari umfjöllun virðist vera að
varpa ljósi á þá starfsemi sem fór fram í gerðunum og þær ályktanir eru
aðallega dregnar af kvikfjárheitum, þ.e. sauðagerði fyrir sauði, kúagerði