Dagblaðið Vísir - DV - 13.01.2012, Qupperneq 39

39Helgarblað 13.–15. janúar 2012
„Snyrtilega sett upp og á
heildina litið vel leikin.“
„Frábær og einlæg
þroskasaga.“
Póker
í uppsetningu Fulls húss
Götumálarinn
Þórarin Leifsson
Uppáhaldsjólagjöfin?
Uppáhaldsjólagjöfin sem ég fékk í ár var án efa fallegt leirlistaverk sem þriggja ára
dóttir mín gaf mér.
Gunna Dís, útvarpskona
Músur músíkanta
hefði átt allt sem falt var fyrir fé,
„… en pabbi og mamma höfðu
aldrei sagt mér að þau elskuðu
mig.“
Vafasamur heiður
Chrissie nokkur Shrimpton
var kærasta Micks Jagger um
þriggja ára skeið frá 1963 til
1966. Sagan segir að hún hafi
að einhverju leyti verið efnivið-
ur nokkurra vinsælla laga The
Rolling Stones, bæði meðan á
sambandi þeirra stóð og eftir
að því lauk.
Sumir hafa leitt að því líkur
að lagið Under My Thumb hafi
verið samið með Chrissie í
huga og Jagger hafi í reynd ver-
ið að segja að honum hafi loks
tekist að temja hana. Sjálfur
sagði hann aðspurður um texta
lagsins að um væri að ræða
„[…] grínlag. […] og það er svar
til stúlku sem var mjög ágeng
kona.“
Samband Micks og Chris-
sie leið undir lok skömmu
fyrir jólin 1966 en Mick hafði
eytt 15. desember í verslunar-
ferð með Marianne Faithfull í
stað þess að fara með Chrissie
til Jamaíka eins og þau höfðu
ákveðið. Þremur dögum síðar
reyndi Chrissie að svipta sig
lífi eftir heiftarlegt rifrildi við
Mick. Læknum tókst að bjarga
lífi hennar og var Mick sendur
reikningurinn. Hann neitaði að
greiða reikninginn en lét þess í
stað pakka öllum eigum henn-
ar í íbúð hans niður og sendi
burt. Einnig gaf hann frá sér
opinbera yfirlýsingu þess efnis
að sambandi þeirra væri lokið.
Tveimur vikum síðar stráði
hann salti í sárin þegar lagið
Let’s Spend the Night Together
sló í gegn, en það lag var samið
eftir fyrstu nóttina sem Mick og
Marianne eyddu saman.
Mýmörg dæmi
Hér að framan hefur aðeins
verið stiklað á stóru því enn
er ógetið fjölda dæma þess að
tónlistarmenn finni innblástur í
eiginkonum sínum, vinkonum,
einhverjum sem á vegi þeirra
verða og þar fram eftir götum.
Lítil áhöld eru um að John
Lennon sótti innblástur í Yoko
Ono í tónlist sinni og öfugt og
sagt er að Sara Lownds hafi ver-
ið hvað áhrifamest þeirra músa
sem veittu honum andagift.
Önnur kona sem var Bob Dylan
mikill innblástur var Suze Ro-
tolo, en mynd af þeim prýðir
umslag plötunnar The Freew-
heelin’. Samband þeirra varði í
fjögur ár.
Rokkarinn sálugi Roy Orbi-
son ku hafa skrifað sitt frægasta
lag Oh Pretty Woman með eig-
inkonu sína Claudette í huga og
Paul McCartney samdi fjölda
laga fyrir Lindu eiginkonu sína
og án efa einnig fyrir Heather
Mills, aðra eiginkonu sína, þó
honum kunni nú að finnast
sem hann hafi kastað perlum
fyrir svín hvað Heather varðar.
Að sögn Paul McCartney varð
stöðuvörður, Meta Davies, sem
gaf honum stöðumælasekt
honum innblástur að laginu
Lovely Rita. „Hún leit út eins
og Rita í mínum augum,“ sagði
hann aðspurður um nafnið.
Og þannig mætti halda lengi
áfram.
HeiMild Wikipedia, obserVer.guardian.co.uk, dailyMail.
coM, ourstage.coM og fleiri
I
ngmar Bergman var einn
af þeim stóru. Hann var að
í sextíu og fimm ár, sífrjór
og skapandi. Hann byrjaði
í leikhúsinu og endaði þar í
rauninni líka. Vald hans yfir list-
forminu var oft göldrum líkast.
Og hann var engu minni leik-
stjóri á sviði en í filmu. Í pers-
ónuleikstjórn átti hann fáa sína
líka, enda vann hann gjarn-
an með sama fólkinu. Hann
var lengst af mjög umdeildur,
enda fór hann alltaf eigin götur,
stóð utan við meginstrauma
aldarinnar. Nú er hann kominn
á stallinn. En þó að Bergman
sé stór, efa ég að hann verði,
þegar fram líða stundir, talinn
til hinna stærstu – og þá er ég
að tala um hann sem kvik-
myndaskáld. Hann var gríðar-
legur mannþekkjari, en maður
var ekki alltaf jafn sannfærður
um að hann væri nokkur sér-
stakur mannvinur. Persónur
hans hafa mér alltaf fundist
frekar tilbúnar; jafnvel tungutak
þeirra ópersónulegt og bóklegt.
Ég hef horft á myndir hans af og
til í um fjörutíu ár, sumar aftur á
seinni árum, og þær vekja með
mér blendnar tilfinningar. Ég
spyr mig hvort hann hafi ekki í
rauninni haft meiri áhuga á því
stóði púka og drauga, sem hann
sagði að leitaði á sig, en að
skoða manninn sem fyrirbæri,
skilja hann og þjást með hon-
um. Sem ég held að sé það sem
á endanum skilji á milli feigs og
ófeigs í listinni.
Nú er Bergman sjálfur „en
saga blott“, eins og Svíar segja,
og smátt og smátt munum
við skoða hann úr meiri fjar-
lægð. Návist hans er þó enn
yfirþyrmandi. Nú er meira að
segja farið að setja kvikmynda-
handrit hans upp á leiksviði,
ekki aðeins á Norðurlöndum;
leikgerð af mynd hans Såsom
i en spegel var til dæmis frum-
sýnd í New York í fyrra – við litla
hrifningu gagnrýnenda. Það er
skiljanlegt að þessi verk freisti
leikhúsfólks, en menn verða
þá að gera sér grein fyrir því að
leikhús og kvikmynd eru ekki
eitt og hið sama. Þann mun
þekktu fáir betur en Bergman.
Við gerð mynda sinna átti hann
kost á ýmsum bestu leikurum
heims og hann kunni að láta
þá leika fyrir myndavélina. Þeir
eru ekki margir sem hafa beitt
nærmyndinni af sömu leikni og
hann. Ef menn vilja flytja þessi
verk yfir í annan miðil, verða
þeir að finna eitthvað sem bætir
það upp – sem virðist ætla að
verða vandfundið.
Ég sá leiksýningu upp úr
Fanný og Alexander, síðustu
myndinni sem hann skrifaði
og stýrði sjálfur (1982), á sviði
Konunglega leikhússins í Kaup-
mannahöfn í fyrravor. Mér
fannst útkoman ekki sann-
færandi. Þó að þarna stæðu á
sviði sumir af bestu leikurum
Dana, tókst þeim ekki að blása
í þetta lífi. Síðan horfði ég aftur
á myndina, kvikmyndaútgáfu
hennar. Mér finnst enn margt
aðdáunarvert í henni, einkum
fyrsti kaflinn. Þar er Berg-
man í jólaskapi og dregur upp
áhrifamikla mynd af borgara-
fjölskyldu að halda jól á hefð-
bundna sænska vísu. Seinni
hlutinn er góður framan af, en
dulúðin og draugarnir undir
lokin finnst mér missa marks.
Þar dettur sagan niður, verður á
köflum ótrúverðug, vantar rök-
lega tengingar, að lokum heldur
hún vart athygli manns lengur.
Leikfélag Reykjavíkur frum-
sýndi nú á þrettándanum leik-
gerð sem Stefán Baldursson
hefur sett saman upp úr sjón-
varpsgerð myndarinnar og leik-
stýrir. Stefán hefur löngum ver-
ið mistækur leikstjóri, oft gert
mjög vel, en stundum miður og
svo er að þessu sinni. Þetta er
marflöt sýning sem lifnar stöku
sinnum við, en fellur alltaf í
sama farið aftur. Þau mistök,
sem hún einkennist af, skrifast
að langmestu leyti á leikgerð og
leikstjórn.
Vondur stjúpfaðir
Fanný og Alexander er saga
tveggja ungra systkina. Þau
alast upp í Uppsala-fjölskyldu
sem er sérkennileg blanda af
bóhemíu og háborgaralegum
fínheitum. Pabbi þeirra, Óskar
Ekdahl, er leikhússtjóri. Hann
er orðinn dauðveikur, þegar
myndin hefst, en reynir að dylja
veikindi sín til þess að spilla
ekki jólagleðinni. Skömmu eftir
jól hnígur hann niður í leik-
húsinu og er borinn heim til að
deyja.
Eftir andlát hans giftist kona
hans og móðir barnanna bisk-
upi sem er varmenni hið mesta.
Hann kvelur börnin og leggur
hendur á Alexander litla. Þau
sleppa þó úr prísundinni og eru
í lokin sameinuð hinni stóru
og skemmtilegu og á heildina
litið samhentu Ekdahls-fjöl-
skyldu. Yfir henni ríkir amma
þeirra, gamla frú Ekdahl; hún
er fulltrúi hins góða, Lífsins og
Kærleikans, andstæða og aðal-
mótleikari hins illa biskups.
Bæði eru meistaralega túlkuð
í myndinni af tveimur fremstu
leikurum Svía: Gunn Wåll-
gren og Jan Malmsjö. En sagan
sjálf er, eins og þetta ágrip ætti
að sýna, gamaldags meló-
dramatískur fjölskyldureyfari.
Það sem gerir gæfumuninn er
nálgun Bergmans, sameigin-
leg list hans og leikaranna við
að klæða persónurnar holdi og
blóði.
Í myndinni er Alexander tíu
ára gamall, systir hans yngri.
Stefán Baldursson lætur full-
orðinn leikara leika hann, gerir
sér hægt um hönd og breytir
aldri drengsins í fjórtán ár (sjá
leikskrá). Þessi breyting á sér
engar forsendur í verki Berg-
mans og sama máli gegnir um
þá ákvörðun Stefáns að flytja
leikinn fram um tuttugu ár.
Bergman lætur söguna gerast
á árunum 1907 – 1910 og sú
tímasetning er ekki út í bláinn:
það er sú fræga „veröld sem
var“, heimur hinnar evrópsku
borgarastéttar fyrir fyrra heims-
stríð, sem hér er verið að lýsa.
Svíar kenna tímabilið við Óskar
II sem ríkti frá 1872 til 1907; það
er þeirra Viktoríutími.
Árið 1927 var heimurinn
orðinn annar, einnig í augum
unglings sem var að verða kyn-
þroska. Heimur Fannýar og Al-
exanders er hins vegar heimur
sakleysisins; veruleiki holdsins
enn aðeins kitlur, gælur, hlýja,
nærvera. Engar stjórnlausar
fýsnir, kröfur, valdabarátta, af-
brýði, leiði, ógeð, hatur. Berg-
man sýnir hvoru tveggja í fyrsta
kafla myndarinnar – jólakafl-
anum – af óviðjafnanlegri snilli.
Hann gefur líka í skyn nálægð
dauðans sem er með frá upp-
hafi og við skynjum í sjúkdómi
föðurins. Í útgáfu Stefáns vant-
aði þennan leik andstæðnanna
með öllu. Ekki var neinn sjúk-
leika að merkja á Óskari í túlk-
un Þrastar Leós Gunnarssonar;
maðurinn var hinn brattasti
að sjá, einnig á banasænginni.
Og þar með hvarf hinn myrki
undirtónn jólagleðinnar sem
sagan má ekki án vera. Er þar
vitaskuld við leikstjórn að sak-
ast; Þröstur Leó er einn þeirra
leikara sem eiga að geta flest.
Hilmar Guðjónsson er sem
sagt of gamall í Alexander. Og
ekki er honum auðveldaður
leikurinn með því að láta barn
leika Fanný á móti honum. Jafn
óskiljanlegt er val leikstjóra á
Rúnari Frey Gíslasyni í hlut-
verk biskupsins. Rúnar Freyr
er vandaður leikari, en hann
leikur ekki hvað sem er. Í mynd
Bergmans leggur ískaldan gust
af biskupi; áhorfandinn sér
strax að undir svartri hempu
og samanbitnum svip leynist
forað. Fársjúkur maður, geðbil-
aður sadisti. Biskup Rúnars
Freys var aðlaðandi maður sem
áhorfandinn gat vel skilið að
móðir barnanna vildi giftast.
Hjá Bergman gerir hún það af
því að hún treystir sér ekki til að
standa ein; Ewa Fröling sýnir
vanmátt hennar átakanlega,
vanmátt konu sem hjúskapar-
staðan sviptir eignum og rétti.
En sú Emilía Ekdahl, sem Hall-
dóra Geirharðsdóttir lýsir, er
tápmikill nútímakvenmaður
sem virðist fullfær um að
standa uppi í hárinu á bónda
sínum og því kvennahyski sem
hann hefur í kringum sig. Þegar
Emilía birtist hjá tengdamóð-
ur sinni fyrrverandi, segist illa
haldin og ber sig upp undan
biskupi, spyr maður sig hvort
maður hafi misst af einhverju.
Hjá Bergman eru konurnar í
biskupshúsinu gróteskar verur.
Þær eru líkastar afturgöngum
eða illum öndum og leiða hug-
ann að Strindberg og Dickens,
tveimur helstu innblástursgjöf-
um Bergmans. Á sviði Borgar-
leikhússins eru þetta ósköp
venjulegar konur, snyrtilega
búnar og ekkert sérlega frá-
hrindandi, síst hin aldraða
móðir biskups.
góð ættmóðir
Sumar persónur Ekdahls-fjöl-
skyldunnar takast betur. Krist-
björg Kjeld ber þó af þeim
öllum í hlutverki gömlu frú
Ekdahl. Það er ekki leikkonunni
að kenna þó að nærmyndina
vanti, þá togstreitu dapurleika
og vonar, sem Gunn Wåll-
gren náði svo ógleymanlega í
myndinni. Jóhanni Sigurðar-
syni tókst að hressa við salinn
með tilþrifamiklum leik í einu
atriði eftir hlé sem var vel þegið
af áhorfendum. En einstakir
sprettir geta litlu bjargað þegar
handritsgerð og leikstjórn er
með þeim hætti sem hér er.
Eitt atriði verður að nefna
þar sem mjög er farið yfir strik
smekkvísinnar. Það er atriðið
þegar Karl frændi prumpar
fyrir börnin í jólaboðinu; þið
sem hafið séð myndina munið
örugglega eftir því. Þar gerir
frændinn það að sjálfsögðu í
laumuspili í dimmum stiga-
ganginum, grallaralegum leik
sem er bara á milli hans og
krakkanna. Í Borgarleikhúsinu
leysir hann einfaldlega niður
um sig á miðju stofugólfinu og
fretar út í loftið fyrir framan allt
selskapið sem lætur sér vel líka.
Hvernig sænskmenntaður leik-
stjóri, sem ætti að þekkja hug-
arfar Svía út og inn, lætur svona
nokkuð frá sér fara, er mér fyrir-
munað að skilja. Þó að Ekda-
hlarnir séu öðrum þræði „líbó“,
eru þetta samt Svíar! Bergman
sálugi hefði fengið áfall, hefði
hann þurft að horfa upp á slíkt
og þvílíkt. Hann var nú alltaf
svolítið viðkvæmur blessaður –
eða svo sagði hann.
Í kvikmyndinni beitir
Bergman ýmsum brögðum
til að berja í bresti sögunnar,
fá áhorfandann til að kyngja
sumu því ósennilegasta – að
minnsta kosti á meðan hann
er að horfa á myndina. Hér er
engu slíku fyrir að fara. Töfrar
og önnur trix eru svo þunn að
maður fer nánast hjá sér. Allt
í einu hefur börnunum verið
bjargað, rétt si svona, eins og
hendi sé veifað. Lokakaflinn,
sem fer fram á heimili hins
dularfulla Ísaks, gamla gyð-
ingsins sem er einkavinur frú
Ekdahl og gegnir lykilhlutverki
í björgun barnanna, hann fer í
vaskinn af því að í hann vantar
þá dul sem hann býr þó yfir í
myndinni.
Það er í meira lagi sérkenni-
legt að bæði höfuðleikhús þjóð-
arinnar skuli bjóða upp á hlið-
stæða leikviðburði nú um jólin.
Þjóðleikhúsið treður upp með
tætlur af einu af meistaraverk-
um íslenskrar skáldsagnagerð-
ar. Og Leikfélag Reykjavíkur
fylgir fast á hæla því með þess-
ari útþynningu á einu af stór-
virkjum kvikmyndasögunnar.
Það væri betur ef leikhúsin
stilltu saman strengi sína með
einhverjum öðrum hætti en
þessum.
Hvað varð um Bergman?
Jón Viðar Jónsson
leikmynjar@akademia.is
Leikrit
Fanný og Alexander
eftir Ingmar Bergman
Þýðandi: Þórarinn Eldjárn
leikstjóri: Stefáns Baldurssonar
leikmynd: Vytautas Narbutas
búningar: Þórunn Sigríður Þorgrímsdóttir
tónlist: Jóhann G. Jóhannsson
ljós: Björn Bergsteinn Guðmundsson
Sýnt í Borgarleikhúsinu
um val á leikurum Hilmar
Guðjónsson er sem sagt of gamall
í Alexander. Og ekki er honum auð-
veldaður leikurinn með því að láta
barn leika Fanný á móti honum.