Dagblaðið Vísir - DV - 18.01.2013, Blaðsíða 36

H
vað var William Shake­
speare að fara með leik­
riti sínu, Macbeth? Hvað
vildi hann segja með þessu
makalausa verki um metn­
aðarfullan skoskan stríðsgarp sem
myrðir konung sinn og frænda, ekki
síst að undirlagi konu sinnar, og end­
ar sem morðóður einvaldur, blóði
ataður, hataður og útskúfaður? Hvað
veldur því að mannkynið hefur tekið
þetta leikrit til sín umfram önnur verk
Shakespeares, ef frá eru talin Hamlet
og Rómeó og Júlía?
Macbeth er í mínum huga fyrst
og fremst verk um glæpskuna og þau
endurgjöld sem hún kallar á. Hryll­
inginn og óttann sem henni fylgja.
Það er nærmynd af illvirkja eða öllu
heldur tveimur illvirkjum sem sam­
einast um verknað sem að lokum
sundrar þeim og steypir í glötun. Illsk­
an getur aldrei endað í öðru en sálar­
legu hruni þess sem gefur sig henni
á vald, skelfingu og brjálsemi; það er
skýr og ótvíræð niðurstaða verksins.
Eiga Macbeth og hans frú sér þá
nokkrar málsbætur? Getur hugsast
að þrátt fyrir allt sem þau gera af sér,
leynist enn með þeim leifar þeirrar
mennsku sem þau hafa gert allt til að
eyðileggja með athæfi sínu? Er nokk­
ur von til að þeim veitist fyrirgefning
handan þessarar tilveru, sé slíkt á
annað borð í boði? Í kristinni trú er
talað um dóminn á efsta degi: hver
eru líkleg til að verða örlög þeirra
þá? Þó að slíkar spurningar leiti ef til
vill ekki á alla nú, er öruggt að þær
gerðu það við mjög marga á dögum
Shakespeares.
Vitaskuld reynir hann ekki að
svara þeim, en hann ýtir þeim að okk­
ur, mjög fast. Ef við tökum leiknum –
í góðri sýningu – opnum huga, knýr
hann okkur til að viðurkenna að við
höfum öll í okkur eitthvað sem gæti,
við vissar kringumstæður, leitt okk­
ur inn á brautir svipaðar þeim sem
Macbeth og kona hans rata inn á. Allt
til enda halda þau áfram að bregðast
við og tjá hugsanir og til finningar sem
við þekkjum frá okkur sjálfum. Við
fordæmum verk Macbeths og hans
illu eiginkonu, en höfum við rétt til að
fordæma þau sjálf? Sá yðar sem synd­
laus er, kasti fyrsta steininum, var eitt
sinn sagt – orðin eru okkur svo kunn
og tungutöm að við sláum þeim oft og
einatt fram í hugsunarleysi, án þess
að hugleiða raunverulega merkingu
þeirra: að við erum öll í einhverjum
skilningi brotin, veik, sek, og að það er
ekki okkar eigin hrósun að hafa ekki
orðið ógæfufólk af því tagi sem hér er
leitt fram.
Ég trúi því að það sé það sem
Shakespeare vildi segja og það sé
þessi boðskapur – svo ég noti orð sem
sumum ku þykja óbragð að – sem
umfram allt annað geri Macbeth að
sígildu verki.
Shakespeare „hrár“ höfundur?
Nú er verið að leika Macbeth í Þjóð­
leikhúsinu, eða öllu heldur stytta út­
gáfu hins ástralska leikstjóra Benedict
Andrews af verkinu. Hvað er Andrews
að fara með þeirri sýningu? Hvaða er­
indi telur hann sig eiga við Shakespe­
are?
Í leikskránni er birt langt viðtal
við leikstjórann þar sem hann fer um
þetta mörgum orðum. Ég staldra hér
fyrst við það sem hann segir einkum
hrífa sig í verkum skáldsins. Hann seg­
ir að það sé það sem er „hrjúft, bein­
skeytt, kynþokkafullt, fallegt, tilfinn­
ingalega hrátt.“ Og hann kveðst telja
óheflaðan húmor, karlmennsku, eró­
tík, sterka líkamsvitund og náin tengsl
við landið mikilvæga þætti í leikritun­
um. Bætir því við að þetta séu einnig
mikilvægir þættir í íslensku samfélagi
sem hann er væntanlega búinn að
stúdera jafn vel og verk Shakespeares.
Honum finnst Shakespeare greini­
lega hrár höfundur; orðið kemur oft­
ar fyrir í viðtalinu.
Hann nefnir hins vegar ekki óþrot­
legan mannskilning Shake speares,
sálrænt innsæi hans í bestu verk­
unum, næmleika fyrir fjölbreytileik
mannlegrar skapgerðar, dýpt tilf­
inningalífsins og launstigum vit­
undarinnar. Hvernig hann smátt
og smátt rís upp úr klisjunum sem
alltaf fylgja bókmenntunum og leið­
ir fram karaktera sem engum eru lík­
ir og aldrei hætta að heilla okkur. Ekki
nefnir Andrews heldur ljóðrænuna
sem blikar í öllum litbrigðum mann­
legrar reynslu og skynjunar í þessum
tæpu fjörutíu leiktextum sem eftir
skáldið liggja, að ógleymdum sonn­
ettum, kvæðum og tveimur söguljóð­
um. Flugbeitt samfélagsgagnrýnin
kemst ekki heldur á blað hjá honum,
andúð skáldsins á hvers kyns valda­
brölti, spillingu og valdníðslu, andúð
sem teygir sig í gegnum öll verkin allt
frá fyrstu kóngaleikjunum til síðustu
ævintýraleikjanna, hins óræða loka­
þáttar á höfundarverki sem stendur í
raun og veru ofar öllum mannlegum
skilningi – en kallar þó sífellt á okkur
og heimtar að við leggjum við hlustir.
Það er langt síðan ég kynntist
Macbeth fyrst. Ég held það hafi ver­
ið þegar ég las söguna í Sígildum
sögum, myndablöðunum sem margir
muna eftir. Ég var þá eitthvað um tíu
ára gamall, nýbúinn að sjá Rómeó
og Júlíu í Iðnó. Svo las ég hann í þýð­
ingu Matthíasar. Við lásum hann líka
í sjötta bekk í ensku hjá Guðna rekt­
or. Ég er búinn að sjá þó nokkrar sýn­
ingar á honum í tímans rás og einnig
nokkrar kvikmyndir. Sú langbesta –
og raunar ein af bestu myndum sem
ég hef séð – er mynd Kurosawa sem
á japönsku heitir Kastali kóngulóar­
innar. Kurosawa flytur verkið yfir í
fornlegan heim samúræjanna, tekur
burt næstum alla orðræðu frumtext­
ans, en fer með úthugsuðu myndmáli
og mögnuðum leik beint inn í kviku
verksins.
Duncan vondur kóngur?
Misskiljið mig ekki: þessi kynni mín af
verkinu gera mig ekki að sérfræðingi
í því eða hæfari en aðra til að dæma
um meðferð á því. Ef nokkuð er gætu
þau jafnvel gert mig vanablindan, lok­
að mig fyrir því sem aðrir kynnu að sjá
þar með réttu. Ég skal ekkert um það
segja hvernig sýning af því tagi, sem
Þjóðleikhúsið býður nú upp á, kann
að orka á þá sem koma að verkinu án
allrar forþekkingar á því. Fyrir mér er
hún ekkert annað en samsafn af alls
kyns hugdettum og uppáfyndingum
leikstjórans sem eru sumar þannig
vaxnar að ég finn enga sérstaka hvöt
hjá mér að lýsa þeim eða útlista á
prenti. Þetta er leikstjórnarleikhús í
öfgafullri mynd, leikhús sem snýst
um eitthvað allt annað en að draga
fram mannleg sannindi skáldverksins
og finna leiðir til að hjálpa leikendum
að blása í þau lífi. Sýningin einkennist
öll af krampakenndum tilraunum til
að tengja söguna, eða það sem er eft­
ir af henni, við eitthvað sem leikstjór­
inn telur nútímalegt. Ef einhver vill
hæla honum eða öðrum helstu þátt­
takendum fyrir kraft og áræði, er hon­
um það velkomið, en sýningin lét mig
að langmestu leyti ósnortinn og það
er það sem skiptir mig máli.
Ein rökleysa blasir þarna strax við,
ekki óþekkt fyrirbæri í vondum sýn­
ingum á þessu vandmeðfarna leik­
riti. Hún er fólgin í því að Duncan,
kóngurinn góði sem Macbeth myrð­
ir, er af leikstjóra gerður að lúðalegu
skrípi. Hann gengur svo langt að láta
kónginn gefa lafði Macbeth búralega
undir fótinn – og hana honum; nokk­
uð sem enginn fótur er fyrir í text­
anum. Það verður naumast héraðs­
brestur í skosku hálöndunum þó
að þetta kóngsgerpi hrökkvi upp af
standinum, og varla tekur skárra við
þó hinn skrýtni sonur hans setjist í
hásætið.
Snýst leikurinn þá ekki um annað
en að einn skúrkur ryðji öðrum úr
vegi? Og þannig væntanlega mann
fram af manni. Hugguleg framtíðar­
sýn það! En það er ekki aðalvandinn
hér. Hann er sá að með þessu móti er
mjög erfitt að skilja þá óskaplegu sekt­
arkennd sem hellist yfir Macbeth eftir
að hann er sestur í hásætið og mæt­
ir afleiðingum gerða sinna, nístandi
samviskubitið sem hann afneitar
með öllum ráðum, jafnframt því sem
hann forherðist í grimmdinni. Þessi
afbökun, því að afbökun er það, kipp­
ir burt aðalforsendu hinnar sálrænu
framvindu, brenglar innri rökfestu
leiksins.
Vængstýfður seinni hluti
Önnur breyting leikstjórans er ekki
síður fráleit. Í síðari hluta leiksins
leggur höfundur sig fram um að sýna
hvernig tortryggni og ótti læsa sig um
allt samfélagið, þar sem einvaldurinn
hefur njósnara í hverju húsi og
enginn er óhultur. Að lokum veistu
aldrei hvar þú átt vini að mæta eða
fjandmanni sem á bak við grímu vin­
áttunnar situr á svikráðum við þig.
Þetta er sá þáttur leiksins sem kallast
hvað sterkast á við reynslu mannkyns
á öld alræðis og blóðugra einræðis­
herra, það sem gerir verkið svo ótrú­
lega nútímalegt, öllu fremur myndi
ég halda en bjórdósir, sjónvarpsskjá­
ir, hreingerningagræjur, fótboltar, nú­
tímaklæðnaður úr öllum áttum og
annað sem hér ber fyrir augu á sviði
Þjóðleikhússins.
Í leikskrárviðtalinu kveðst
Andrews hafa stytt síðari hluta leiks­
ins af því að þar séu bara leiddar fram
„aukapersónur“. Hann segist hafa
gert það af því sér finnist svo mikil­
vægt að leikritið sé einsog „þaninn
strengur … sem aldrei slaknaði á.“ En
það er alls ekki rétt hjá Andrews að
hér verði spennufall í leikritinu; það
verður aðeins til ný tegund spennu,
ný vídd opnast. Þar að auki myndar
þessi þáttur allur eðlilegan að­
draganda að hinu óhugnanlega atriði
þegar fjölskylda Macduffs, höfðingj­
ans sem loks fellir Macbeth, er myrt
á sviðinu fyrir augum áhorfenda. Því
er þó haldið í sýningunni, en fellur
næsta máttlaust niður, stendur bara
sem stök táknmynd um framferði
valdhafans.
Misheppnaður Macbeth
Það er ekki von að Birni Thors verði
mikið úr persónu Macbeths, eins og
hér er í pottinn búið. Vel má vera að
hann hafi sem leikari ekki náð næg­
um þroska til að takast á við slíkt
risahlutverk í öllum skilningi, en það
er býsna augljóst að hann hefur ekki
fengið til þess neinn umtalsverðan
stuðning frá leikstjóranum. Hann nær
ekki heldur að draga upp neitt sem
líkist skýrri mynd af þróun persón­
unnar, samskiptum hennar við aðr­
ar persónur, einkum auðvitað eigin­
konuna, vaxandi tryllingi og andlegu
niðurbroti. Leikarinn er of snemma
farinn að spenna bogann hátt og nær
því ekki þeirri stigmögnum sem allt
stendur og fellur með.
Fram að þessu hefur Björn gert
allt vel sem ég hef séð til hans; hann
er hugsandi leikari sem kastar aldrei
höndum til neins, þó deila megi um
sum hlutverkanna sem honum hafa
verið falin. Þetta er í fyrsta skipti sem
honum bregst bogalistin svo hrapal­
lega. Eitt gerði hann þó vel á þeirri
sýningu sem ég sá og var ekki frum­
sýningin sem ég hafði ekki tök á að
sækja: flutningur hans á einni fræg­
ustu ræðu leiksins sem á ensku
hefst á orðunum: „Tomorrow, and
tomorrow, and tomorrow …“ og er
lögð Macbeth í munn rétt áður en
hann fellur, varð áhrifamikill. Þar
náði Björn með skilningi og hárréttri
Á þetta að vera Macbeth?
36 18.–20. janúar 2013 Helgarblað
m e n n i n g @ d v . i s | d v . i s / m e n n i n g
Jón Viðar Jónsson
leikminjasafn@akademia.is
Leikrit
Macbeth
eftir William Shakespeare
Þýðandi: Þórarinn Eldjárn.
Leikstjóri: Benedict Andrews.
Leikmynd: Börkur Jónsson.
Búningar: Helga I. Stefánsdóttir.
Tónlist: Oren Ambarchi.
Ljós: Halldór Örn Óskarsson.
Sýnt í Þjóðleikhúsinu
„Macbeth er í
mínum huga
fyrst og fremst verk
um glæpskuna og
þau endurgjöld
sem hún kallar á
„Þetta er
kvikmynd um þig“
„Í m Talking About You“
Geir Ólafs
Life of Pi
Ang Lee
„Ærleg plata
ærlegs listamanns“