Dagblaðið Vísir - DV - 04.10.2013, Blaðsíða 23

Guð blessi Ísland: 5 árum sÍðar
Fréttir 23Helgarblað 4.–6. október 2013
G
uðni Th. Jóhannesson og
eiginkona hans, Eliza Reid,
misstu vinnuna óbeint út af
versnandi efnahagsástandi.
Þeim fannst þau þó ekki hafa
yfir neinu að kvarta í samanburði við
aðra sem misstu meira. Guðni þakk-
ar það eiginkonu sinni sem er frá
Kanada að þau höfðu gætt vel að fjár-
festingum sínum. Það mætti síðan
segja í gamni að Guðni sé einn fárra
sem græddi á hruninu. Árið 2009 kom
út bók hans Hrunið - Ísland á barmi
gjaldþrots og upplausnar. Bókin var
fyrsta heildarúttektin á efnahags-
hruninu 2008 og helstu eftirmálum
þess.
Græddi á hruninu
„Bæði ég og konan mín misstum
vinnuna óbeint út af versnandi efna-
hagsástandi. En í samanburði við
aðra sem misstu meira þá höfðum
við ekki yfir neinu að kvarta. Bók mín
Hrunið rokseldist þannig að það má
kannski segja að ég hafi verið einn
fárra sem græddi á hruninu. Konan
mín er frá Kanada og Kanadamenn
eru miklu ábyrgari í fjármálum en Ís-
lendingar almennt. Freistingar sem
var hægt að falla fyrir, útlendingurinn
á heimilinu kom í veg fyrir það,“ segir
Guðni og hlær. „Útlendingar eru ekki
alvondir, þótt það megi rekja margt til
alþjóðlegrar fjármálakreppu og þess
að við vorum ekki ein í heiminum.
Vilji menn virkilega skoða alla þætti
sem ollu hruninu þá þurfa menn að
hafa fókusinn innanlands.“
Sögulegur tími
Um leið og Geir H. Haarde sagði Guð
blessi Ísland þá sá maður, skildi og
fann að runnir voru upp söguleg-
ir dagar. Árið 2008 er eins örlagaríkt
og áhrifamikið í Íslandssögunni og
árið 1940 þegar herinn kom eða 1904
þegar Íslandsbanki var stofnaður og
heimastjórn fékkst eða jafnvel 1262
ef menn vilja eða 874, eða hvaða ártal
menn vilja hengja á fyrsta landnáms-
manninn. Sem áhugamaður um sam-
tímasögu þá sá ég fljótt að það væri
vel þess virði að taka saman í bók frá-
sögn af því sem gerðist degi frá dags,
þessa örlagaríku daga.“
Fimm ára sorgarferli
Beðinn um að líta um öxl, segist hann
sjá að íslenskt samfélag hafi verið í
sorgarferli síðustu ár. „Þegar stór áföll
verða, hvort sem það eru náttúru-
hamfarir eða af mannavöldum, þá
bregst fólk við á ákveðinn máta. Að
mörgu leyti má líkja þessu við við-
brögð einstaklinga við áföllum og
þeirri sorg sem þeir lenda í.
Fyrst eru björgunaraðgerðir á
staðnum, þá er því bjargað sem bjarg-
að verður. Svo kemur áfall, doði og
jafnvel afneitun. Síðan brýst út reiði,
og það sýndi sig heldur betur í bús-
áhaldabyltingunni. Við vorum snögg
að fara á reiðistigið.
Síðan getur komið þunglyndi og
uppgjöf en líka staðfastur ásetning-
ur í þá veru að komast að því hvers
vegna fór sem fór, hvað gerðist og
hver bar ábyrgð. Við sáum það með
skipan rannsóknarnefndar Alþingis
og landsdómur var líka til merk-
is um það þó að hann hafi verið eins
óheppilegur og rannsóknarnefndin
var heppileg að mínu mati.
Að síðustu er sáttin. Að fimm árum
liðnum getum við spurt okkur hvort
við höfum jafnað okkur á þessu mikla
áfalli. Hvort að almenningi finn-
ist komið í ljós hvað gerðist og hvers
vegna og hvort fólk er reiðubúið að
horfa fram á veginn.“
Margir vilja kveða
upp dóm sögunnar
Guðni segist ekki halda að fólk sé
reiðubúið til þess að horfa fram veg-
inn. „Ég held nú ekki, en það er þess
virði að pæla í því. Það eru ennþá að
velkjast um í kerfinu mál sérstaks
saksóknara. Það er enn það skamm-
ur tími liðinn. Okkur vantar enn
ákveðna fjarlægð til þess að geta veg-
ið þetta og metið. Auðvitað þýðir það
ekki að við eigum ekki að rannsaka
hrunið en við eigum að hafa það í
huga að mat manna breytist eftir því
sem tíminn líður.
Það eru margir sem vilja kveða
upp dóm sögunnar. Það er í gangi
hatrömm barátta um söguna. Þeir
sem stóðu í eldlínunni vilja koma
sínu sjónarmiði á framfæri. Auðvit-
að er það alveg sjálfsagt. En maður
skyldi ætla að þeir sem voru í þess-
um hasar sjái hann frá ákveðnum
sjónarhóli og skorti kannski ákveðna
víðsýni. Það þýðir hins vegar ekki að
aðrir séu handhafar sannleikans eða
hlutlægnin holdi klædd. Því fer fjarri.
Það skiptir hins vegar alltaf máli hvar
þú varst í átökunum. Það hefur áhrif
á sýn þína.“
Dramb og sinnuleysi
Guðni segir hrunið fylla sig svart-
sýni. „Ég lenti í hruninu að því leyti
að ég skrifaði bók um hrunið nánast
um leið og það dundi yfir. Hrunið fyllir
mig svartsýni á tvo vegu. Annars vegar
finnst mér þetta sýna svo vel hvað
mönnum geta verið mislagðar hendur
og hvernig dramb, oflæti og sinnuleysi
ráðandi afla getur leikið saklausan al-
menning grátt. Svo fyllir þetta mig líka
svartsýni að því leyti að mér finnst
eigin lega mjög erfitt eða ómögulegt að
komast að hinu eina sanna og rétta um
orsakir hrunsins á Íslandi.
Þetta er svo flókið samspil margra
þátta. Þeir sem segjast hafa hina einu
sönnu skýringu, þeir eru líkari trúboð-
um en þeim sem vilja virkilega hafa
augun opin og vera opnir fyrir öll-
um mögulegum skýringum. Þeir hafa
fundið ljósið.
Ég horfi á þessa sögu og fyllist bæði
vonleysi yfir mannskepnunni og von-
leysi gagnvart því að geta sagt satt og
rétt frá því sem gerðist.“ n
kristjana@dv.is
Hatrömm barátta
um dóm sögunnar
Missti vinnuna Guðni Th.
Jóhannesson sagnfræðingur
missti vinnuna en fann fjölda
atvinnutækifæra í kreppunni enda
sögulegir tímar. MynD SiGtryGGur Ari
„Ég var líklega sá
eini sem græddi á
hruninu.
skiluðu sér í minni bjór næstu helgi
fyrir fólk á borð við hinn dæmig-
erða tölvunarfræðinema tíunda ára-
tugarins sem lifði eftir spekinni „Líf-
ið er bjór, pítsa og Doom [vinsæll
morðleikur þess tíma]“.“
Meðfædd seigla Íslendinga
„Við létum endana yfirleitt ná
saman með einhverjum ráðum,
möguleiki á frystingu lána veturinn
2008–2009 var ágætt bráðabirgða-
úrræði sem við reyndar teygðum
aðeins lengra með því að frysta
bara sjálf þau lán sem ekki stóð til
að veita frystingu á. Á þessum tíma
urðu Íslendingar vitni að mótmæl-
um sem gengu næst NATO-mót-
mælunum 60 árum áður, þingkosn-
ingum sem gátu af sér fyrstu hreinu
vinstristjórn landsins, Icesave-deil-
um, sviptingum, reiði og skilnings-
leysi. Á sama tíma kom ævaforn og
meðfædd seigla Íslendinga fram,
fólk sveittist blóðinu við að standa
undir greiðslukjörum sem eru lög-
leysa í flestum ríkjum Evrópu og
neitaði sér um gæði sem það gekk
að sem sjálfsögðum aðeins einu ári
áður. Hvað var nú orðið um þá sem
hlógu hæst að greiningu Danske
Bank á íslenska bankakerfinu fáum
árum áður en græddu á daginn og
grilluðu á kvöldin milli hlátraskall-
anna?“
Háskólamenntaður og keyrði
út pítsur
Atli segir nánast allt í aðstæðum
hans og fjölskyldunnar hafa breyst
í hruninu.
„Stærsta breytingin fólst í því að
þurfa að hverfa af vinnumarkaði
vegna aðstæðna í þjóðfélaginu. Ég
hef aldrei sætt mig við að vera at-
vinnulaus og mun ekki gera fyrr en
sól eftirlaunaáranna rís yfir mig lifi
ég það. Í „litlu kreppunni“ árið 2002
greip ég símann þegar blöðin komu
út og hringdi bara í alla sem voru að
auglýsa eftir fólki, reyndar að frá-
töldu Kvenfélagi Akraness sem aug-
lýsti stöðu formanns lausa til um-
sóknar. Þegar upp var staðið hafði
ég starfað hjá 11 vinnuveitendum
árið 2002, keyrt út pítsur, málað,
kynnt hangikjöt og maltöl í versl-
unum, þýtt teiknimyndir til talsetn-
ingar fyrir sjónvarp og selt fasteignir
svo eitthvað sé nefnt. Þá spurði fólk
hvers vegna ég, háskólamenntað-
ur maðurinn, væri að keyra út pít-
sur. Einfalda svarið var auðvitað
vegna þess að fólk pantar þær en
ekki hafði ég mikinn áhuga á að
mæla göturnar á bótum bara af því
að stirt var á vinnumarkaði. Þarna
mega Íslendingar dálítið skoða hjá
sér hugsunarháttinn. Á þjóð sem í
mörg hundruð ár gekk æðrulaus að
hverju verki með glampa í augum
og eld í æðum núna að hugsa sem
svo að einhver sem hefur komið sér
í gegnum þetta og þetta próf geti þar
með ekki unnið við neitt annað? Sé
menntun farin að binda fólk á klafa
höfum við klárlega ekki gengið til
góðs, götuna fram eftir veg.“
Sendi 200 atvinnuumsóknir
Þau tóku til sinna ráða og beindu
sjónum sínum yfir hafið. „Við ákváð-
um sumarið 2009 að gera ráðstaf-
anir til að sjá okkur farborða á stöð-
ugri vinnumarkaði en Ísland bauð
upp á en þá voru þegar ýmis teikn
á lofti um það sem síðar varð ljóst,
að gamla Hafta-Ísland var komið
aftur með látum og sýnir enn ekk-
ert fararsnið. Við beindum sjónum
okkar að Noregi og Hollandi, þeim
tveimur aðildarríkjum OECD sem
státuðu af minnstu atvinnuleysi. Í
nóvember var orðið ljóst að Noreg-
ur yrði ofan á. Þegar atvinnuleysi
tók við um áramótin 2009–2010
passaði sú tímasetning reyndar
ágætlega þar sem yfrið nóg var að
gera. Nú sóttum við norskunám-
skeið hjá Mími auk þess að sækja
um öll störf í Noregi sem einhver
glóra var í að starfa við. Ég sat yfir
MA-ritgerðinni á daginn en kvöldin
voru helguð búferlaflutningunum
sem fljótlega voru fastsettir 11. maí
án möguleika á sérstakri heimsókn
vegna atvinnuviðtala. Þetta kost-
aði tæpar 200 atvinnuumsóknir og
í lok mars beit á agnið. Háskóla-
sjúkrahúsið í Stavanger bauð okk-
ur sumar störf við ræstingar. Þá var
hægt að hjóla í að finna leiguíbúð
sem skilaði sér í lok apríl.“
nóg að gera í olíuiðnaði
Hjónin hafa kappnóg að gera nú
þremur og hálfu ári eftir annasamt
vorið 2010.
„Við störfum bæði í olíu-
iðnaðinum og höfum gert í tvö
ár, ég hjá bandaríska fyrirtækinu
ConocoPhillips, sem hér hefur
sinnt olíu- og gasvinnslu síðan
1966, en Rósa hjá flutningafyrir-
tækinu Logi Trans sem annast
þungaflutninga fyrir olíufyrirtæki
og er í lykilhlutverki við uppsetn-
ingu ONS-olíumessunnar sem
nú er haldin árlega í Stavanger og
dró að sér 60.000 gesti árið 2012.
Ætla má að í olíuiðnaðinum verði
kappnóg að gera næstu 100 árin eða
lengur miðað við olíufundi síðustu
ára og breiddin í geiranum býður
upp á nánast ótakmarkaða vaxtar-
möguleika. Um þessar mund-
ir starfa 250.000 manns með bein-
um eða óbeinum hætti við vinnslu
jarðefnaeldsneytis í landinu en um-
fangið gæti aukist verulega komi
síðar til olíuleitar og -vinnslu á Lof-
oten-svæðinu sem þó verður ekki á
þessu kjörtímabili.“
Leiðinlegur kveðskapur og
hroki ráðamanna
Atli segir sum úrræðin hafa verið
ágæt og komið sér vel en finnst af-
leitt að orðin sé til heil stétt skuldara
á Íslandi. „Sum úrræðin voru ágæt,
svo sem frysting lána, úttekt á sér-
eignasparnaði og stofnun um-
boðsmanns skuldara þótt það sé
vissulega afleitt að hér séð orðin til
hálfgerð lögstétt í landinu sem kall-
ast skuldarar og gæti því miður átt
sér langa ævi fyrir höndum. Áber-
andi mistök í öllu þessu sorgarferli
voru sá gríðarlegi tími sem sóað var
í ekki neitt þegar hver þingmaður-
inn og ráðherrann á fætur öðrum
steig í pontu heilu frostaveturna
með óvönduðu málfari, leiðin-
legum kveðskap og hæpnum full-
yrðingum í stað þess að reyna að
rétta kúrsinn, fáránlegur og óviðun-
andi hroki Geirs H. Haarde og
sumra annarra ráðamanna í garð
íslensku þjóðarinnar og íslenskra
fjölmiðla þar sem köguryrðin fuku
á örstuttum blaðamannafundum
áður en erlendum fjölmiðlamönn-
um var heilsað með virktum og
fíflið og dóninn Helgi Seljan beðinn
að vera úti. Ráðherrann reyndist
svo ekki mæltari en svo á engilsax-
neska tungu að varla skildist annað
en jess, monní, ollræt og af þeirri
þrennu var örugglega ekkert til
staðar haustið 2008.“
Einfaldur lærdómur
Lærdómurinn er einfaldur að mati
Atla. „Sá lærdómur sem Íslendingar
draga vonandi af því sem gerð-
ist á landinu haustið 2008 á ekki
heima í þykkum rannsóknarskýrsl-
um, dómum Hæstaréttar eða láns-
hæfismati Standard & Poor‘s þótt
vissulega sé hald í slíkum gögn-
um. Okkur nægir að muna að virð-
ist eitthvað of gott til að vera satt þá
er það líklega málið. Guð blessi Ís-
land, eins og einhver sagði.“ n