Úr þjóðarbúskapnum - 01.12.1966, Qupperneq 6

ÚR ÞJÓÐARBÚSKAPNUM
er varðveiti þessa umgerð, en án hennar væri
starfsemi markaðarins ekki hugsanleg. Þessi
umgerð er ekki eilíf og óumbreytanleg, heldur
breytist hún með breyttri tækni og breyttum
þjóðfélagsaðstæðum. Á hverjum tíma er þannig
nauðsynlegt að leita þeirrar skipunar, er bezt
tryggir eðlilega starfsemi markaðarins. Að
sínu leyti getur skipulagshyggjan aftur á móti
ekki gert ráð fyrir því, að allar efnahagslegar
ákvarðanir séu teknar af einum aðila, heldur
verði efnahagsstarfsemin sumpart að byggjast
á frjálsum ákvörðunum einstaklinga. Markaðs-
kerfið og áhrif markaðslögmála verði því að
gilda á tilteknum sviðum og að tilteknu marki.
Enda þótt mismunur frjálshyggju og skipu-
landshyggju hljóti þannig í reynd að verða
mun minni en skoðanirnar sjálfar, settar fram
á einfaldan hátt, gefa til kynna, er ekki því
að leyna, að á milli þessara tveggja skoðana
er mikið djúp staðfest, að í þeim felast í
rauninni gerólík viðhorf til mannlegs samfé-
lags. Það er einmitt þessi mikli munur á sjálf-
um viðhorfunum, sem hefur torveldað það svo
mjög að samræma skoðanir frjálshyggju og
skipulagshyggju.
Viðhorfin á fyrri hluta þessarar
aldar.
Fyrstu áratugir þessarar aldar voru tímar
mikilla átaka á milli þeirra tveggja meginsjón-
armiða í efnahagsmálum, sem við höfum hér
gert að umræðuefni. Nýjar stéttir höfðu vaxið
og eflzt í kjölfar iðnbyltingarinnar. Þessar stétt-
ir væntu þess ekki, að efnahagskerfi frjálshyggj-
unnar gæti fullnægt óskum þeirra um farsælla
Iíf,heldur leituðu róttækra umbóta eða nýskip-
unar efnahagsmála. Almennur kosningaréttur
og efling verkalýðshreyfingarinnar færði þeim
í hendur æ meira vald til þess að hrinda skoð-
unum sínum í framkvæmd. Jafnframt sáust
þess vaxandi merki, að efnahagskerfi Vestur-
landa, mótað af frjálshyggju nítjándu aldar-
innar, væri þess ekki umkomið að ráða við
þau vandamál, sem tuttugasta öldin bar í
skauti sér. Heimskreppan mikla á árunum eft-
ir 1930 var ekki venjuleg viðskiptakreppa, hún
var kreppa hinnar hefðbundnu skipunar þjóð-
félags- og efnahagsmála, og þá jafnframt
kreppa hinnar hefðbundnu frjálshyggju. Þessi
ár voru tímar mikilla öfga. Sumir sáu enga
lausn aðra en þá að hverfa til almennrar og
nákvæmrar skipulagningar efnahagsmála í lík-
ingu við þann áætlunarbúskap, sem menn
töldu, að Ráðstjórnarríkin hefðu komið á. —
Aðrir töldu aftur á móti, að eina hjálpræðið
væri afturhvarf til ómengaðrar frjálshyggju
fyrri tíma. Ótal hugmyndir um breytta skipun
efnahagsmála komu fram, og sumar hverjar
náðu, a. m. k. um skeið, áhrifum og útbreiðslu.
Hver þjóðin af annarri tók að beita efnahags-
legum vopnum, sem áður höfðu verið lítt eða
ekki notuð, innflutnings- og gjaldeyrishöft-
um, margföldu gengi, tollum, opinberum fram-
kvæmdum til útrýmingar atvinnuleysi. í
Bandaríkjunum var á fyrstu stjórnarárum
Roosevelts gerð djörf tilraun til víðtækra,
beinna opinberra afskipta af atvinnulífinu.
Ný skipun efnahagsmála.
Þegar við nú lítum aftur til þessara tíma,
má það sannarlega vera okkur undrunarefni,
að upp úr þjóðfélagsátökum fyrstu áratuga
aldarinnar, upp úr glundroða heimskreppunn-
ar og hörmungum styrjaldarinnar skuli hafa
risið heilbrigt og þróttmikið þjóðfélag, er tek-
izt hafi að skipa efnahagsmálum sínum betur
en dæmi eru til áður. Þetta er eigi að síður
staðreynd. í Vestur-Evrópu og í Norður- Am-
eríku hafa undanfarin tuttugu ár verið tími
mikils hagvaxtar og aukinnar velmegunar,
jafnframt því sem efnahagsþróunin hefur ver-
ið stöðug og meira öryggi hefur ríkt um at-
vinnu og afkomu en nokkru sinni áður. Kerfi
alþjóðlegra efnahagslegra samskipta hefur á
sama tíma verið reist úr rústum kreppu og
styrjaldar, og verzlun og hvers konar viðskipti
4