Náttúrufræðingurinn - 2011, Qupperneq 11

115
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Magnea Magnúsdóttir og Ása L. Aradóttir
Náttúrufræðingurinn 81 (3–4), bls. 115–122, 2011
Á Íslandi hafa fundist um 600 mosategundir1 og er hraun-gambri (Racomitrium lanug-
inosum [Hedw.] Brid.)a ein af
algengustu tegundum landsins.2
Hraungambri er meðal fyrstu land-
nema á hraunum og getur myndað
þykkar og víðáttumiklar mosa-
þembur.3 Mosaþembur eru við-
kvæmar fyrir ágangi og geta sár í
þeim verið áberandi í landslaginu í
langan tíma, enda er landnám mosa
ferli sem getur tekið áratugi.4,5 Við
uppgræðslu eftir rask eru nú vax-
andi kröfur um að endurheimta
staðargróður með svipaða tegunda-
samsetningu og yfirbragð og sá
gróður sem fyrir var. Á svæðum
þar sem mosaþembur eru ríkjandi
gróðurfar getur endurheimt mosa-
þekju verið mikilvægur þáttur í
vistheimt eftir rask. Leiðir til að örva
landnám hraungambra og annarra
mosategunda sem eru hvað algeng-
astar hér á landi hafa þó lítið verið
rannsakaðar.
Hjá mosum er kynliðurinn (ein-
litna) ríkjandi lífsskeið og skiptast
þeir í soppmosa (Marchantiophyta),
hornmosa (Anthocerotophyta) og
baukmosa (Bryophyta).6 Hraun-
gambri tilheyrir baukmosum eða
hinum eiginlegu mosum.6 Landnám
baukmosa með gróum getur verið
takmörkunum háð.7 Frjófrumurnar
þurfa vatn til að nálgast eggfrum-
urnar og nokkrir sentimetrar á milli
einstaklinga geta verið nóg til að
takmarka kynæxlun. Flutningur frjó-
frumna fer því oft og tíðum fram með
aðstoð örliðdýra (e. microarthropods)
þegar vatn er takmarkandi.8 Margir
baukmosar fjölga sér kynlaust; fjölg-
unareiningar eru misjafnar að stærð,
lögun, líftíma og uppruna og geta
til dæmis komið af greinum eða
laufum.6 Hraungambri fjölgar sér
bæði með greinabrotum og gróum
en fjölgun með greinabrotum virð-
ist vera aðalfjölgunarleið hans.9,10 Í
rannsókn Ágústar H. Bjarnasonar9
á Hekluhraunum kemur fram að
þurrar hraungambraplöntur eru
viðkvæmar, brotna auðveldlega og
flytjast brotin aðallega með vindi.9
Brotin eiga auðvelt með að spíra
í hraununum, sérstaklega í þeim
yngri. Vísbendingar eru einnig um
að mosinn vaxi upp af gróum, þó
svo að gróhirslur séu sjaldséðar
í Hekluhraunum.9 Hjá Grimmia
laevigata [Brid.] Brid. – sem er af
skeggmosaætt (Grimmiaceae) líkt
og gamburmosar11 – virðist fjölgun
einkum verða með greinabrotum
og virðist sem gróft yfirborð og
úrkomusamt veðurfar örvi þetta
ferli.12
Erlendar rannsóknir á leiðum til
að fjölga mosum hafa margar verið
gerðar í tengslum við endurheimt
votlendis. Sem dæmi má nefna
gróðurhúsatilraunir þar sem góður
árangur náðist við fjölgun nokk-
urra votlendistegunda með því að
rækta 1 cm búta efst af greinum.13
Tilraunir til að fjölga barnamosanum
glæsibura (Sphagnum angermanicum
Melin) með því að dreifa 3 cm
brotum efst af greinum og efstu
0,3 cm greinanna (kallað capitula
Leiðir til að fjölga
hraungambra og öðrum
mosategundum
Mosar eru ríkjandi í íslenskum vistkerfum. Sár sem myndast í mosaþekju
geta tekið langan tíma að gróa og því getur verið nauðsynlegt að grípa til
vistheimtaraðgerða til að flýta fyrir endurheimt mosaþekju á röskuðum
svæðum. Hér er fjallað um tilraunir til að fjölga nokkrum algengum
íslenskum mosategundum, en aðaláhersla var lögð á hraungambra
(Racomitrium lanuginosum [Hedw.] Brid.). Meðal annars var skoðað hvaða
hlutar hraungambra geta vaxið eftir dreifingu og hvort stærð fjölgunar-
eininga eða mismunandi undirlag hafi áhrif á fjölgunarárangur. Ræktaðar
voru í gróðurhúsi heilar greinar, mosahræringur og 1 cm bútar af efstu
6 cm greina á tvenns konar undirlagi, gróðurmold og gjallvikri. Einnig
var prófað að rækta heilar greinar og mosahræring af tegundunum
melagambra (Racomitrium ericoides [Brid.] Brid.), tildurmosa (Hylocomium
splendens [Hedw.] Schimp.) og engjaskrauti (Rhytidiadelphus squarrosus
[Hedw.] Warnst.) á gróðurmold. Mosinn var ræktaður í 145 daga, fyrir utan
að mosahræringurinn var ræktaður í 75 daga. Efsti hluti hraungambrabúta
(1 cm) hafði mesta getu til að mynda nývöxt en enginn nývöxtur sást hjá
bútum neðan við 3 cm. Betur gekk að fjölga hraungambra á vikri en á mold.
Hægt var að fjölga öllum tegundunum með heilum greinum og mosahrær-
ingi, en lifun og vöxtur var misjafn eftir tegundum. Betri árangur var í
meðferðum með hraungambra á vikri en á mold. Þessar niðurstöður lofa
góðu um að hægt sé að nota heilar greinar, greinabúta af efsta hluta greina
og mosahræring til að hraða landnámi mosa á röskuðum svæðum.
a Tegundaheiti íslenskra mosa eru byggð á Bergþóri Jóhannssyni.1
Ritrýnd grein
81_3-4_loka_271211.indd 115 12/28/11 9:13:36 AM