Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 51

155
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
um sandlægjuna. Þessir dönsku
fræðimenn hafa því vitað sitthvað
fleira um þessa hvaltegund en fram
kemur hjá Jóni lærða eða Þórði,
m.a. um fæðuval hennar og veiðar
á henni. Síðasta setningin bendir
til að hún hafi verið veidd á landi
(söndum), og Bartholin getur þess
að hún þyrli upp sandi og hreyfi
sig kröftuglega í honum. Þessa vit-
neskju gátu þeir varla haft nema frá
Íslendingum.
Þormóður Torfason (1636–1719),
lengst af búsettur í Noregi, ritaði
sögur Noregskonunga á latínu, enn-
fremur bók um Grænland hið forna,
Groenlandia antiqva, sem var prentuð
í Khöfn 1706. Hann þýddi bókina
sjálfur á dönsku og kom hún út í
Ósló 1927 undir heitinu Det gamle
Grønland eller Det gamle Grønlands
Beskrivelse. Í 12. kafla er að finna
greinargerð um hvali og seli, aðal-
lega eftir Konungsskuggsjá. Ýmislegt
er þó greinilega tekið eftir riti Jóns
lærða, m.a. um sandlægjuna, sem
Skuggsjáin getur ekki um. Þar segir
á þessa leið:
Sandlægja, sem aldrei er meira
en 30 álna löng; hana sakar ekki þó
hún liggi á þurrum sandi og þreytist
ekki; hún hefur yfirdrifið flesk (svo
má kalla hennar feita kjöt, því það
er líkast fleski). Hún hefur skíði og
er ætileg. Á þeim [hvölum] sem eru
með flatan hrygg er ekkert magurt
kjöt; þeir hafa einnig lengri skíði en
hinir mögru. Þeir hafa stóra tungu og
bragðast vel, sem á líka við alla hina
sem hafa skíði; því er auðveldara að
bræða spik þeirra en hinna mögru.13
(Þýðing höfundar.)
Fyrri hluti þessarar klausu er
greinilega kominn frá riti Jóns lærða,
en ekki verður sagt að hún bæti
neinu við lýsingu hans enda fjallar
hún mest um skíðishvali almennt.
Jón Ólafsson úr Grunnavík
(1705–1779) lýsir hval af reyðarkyni
í „Fiskafræði“ sinni, Ichtyographia
Islandica (1737), er hann kallar snefju
eða sandætu:
Snefja (sandæta), sumir kalla sand-
lægju, meina margir sé einn og sá
sami fiskur; er hérum 14–16 álna löng.
Aðrir segja hún sé áttræð, grásvört að
lit, hefur snubbótt, afturbogið horn
á miðju baki, blæs snöggt og lítið,
liggur altíð við sand og leir og flýtur
oft uppi. Hún léttir sér frá sjónum allt
að gotrauf og stundum meir.14
Ole Lindquist hefur rannsakað
gömlu mælieiningarnar sem not-
aðar voru um hvali og gert þeim
fræðileg skil, í ritgerð sinni um
sandlægjuna og í doktorsritgerð
sinni (1994), en það er of flókið að
fara út í þá sálma hér.1
Bjarni Sæmundsson (1932) taldi
þessa lýsingu eiga við hrefnu, enda
þótt Jón Ólafsson tilgreini hana
líka með réttu nafni. Sumt í þessari
lýsingu passar við sandlægju nafna
hans og sandætu Þórðar en annað
ekki, t.d. hornið. Hins vegar koma
bæði nöfnin þarna saman, ásamt
þriðja heitinu, snefja, sem ekki er
þekkt úr öðrum heimildum en
getur vísað til hins sama, því so.
snefja merkir að „þefa uppi, hafa
upp á e-u“ og so. snefla merkir að
snuðra (Íslensk orðabók). Hér er þess
fyrst getið að sandlægjan geti risið
nær endilöng upp úr sjónum og er
það í samræmi við erlendar heimildir
um gráhvalinn.
Snorri Björnsson (1710–1803),
sem lengi var prestur á Húsafelli,
ritaði 1792 Stutt ágrip um Íslands
náttúrugæði, sem varðveitt er í
Þjóðarbókhlöðu (Bmfél. nr. 142,
8vo. / J.S. 246, 4to). Þar er langur
kafli, „Um þau alkenndu hvalakyn
kringum Ísland og nafnkunnustu
sjódýr“, og fylgja honum teikn-
ingar af 28 hvölum, þar á meðal
af sandlægju. Ég hef ekki komist í
þetta handrit en Þórunn Valdimars-
dóttir lýsir innihaldi þess í bók-
inni Snorri á Húsafelli (1989)15 og
Ole Lindquist hefur umræðu um
hvalakaflann í ritgerð sinni um
sandlægjuna (2000). Samkvæmt
henni hefur Snorri ritað svo (fært
til nútíma ritháttar):
Sandlægja, so kallast eins slags
hvalakyn; þessi fiskur lætur fjara
undan sér og liggur á þurru sem
selar; hann hefir ægishjálm í augum
so menn kunna ekki ganga framan
að honum; hefir lítil skíði og smáar
tennur sem lengst; illa ætur; 40 álna
lengd.1
Þau segja bæði að hvalarit Snorra
sé byggt á eldri heimildum, einkum
hvalariti Jóns lærða, en auki þó
ýmsu við, m.a. ýmsum þjóðtrúar-
hvölum sem Jón forðast að geta um.
Ole bendir á að umsögn Snorra um
að hvalurinn hafi bæði lítil skíði og
smáar tennur bendi eindregið til
sandlægjunnar, sem hefur einungis
skíðisstubba á þeirri hlið sem hún
Sandlægja – teikning eftir Margréti Ingibjörgu Lindquist (1999).
81_3-4_loka_271211.indd 155 12/28/11 9:14:19 AM