Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 52

Náttúrufræðingurinn
156
notar til að róta upp botni við
fæðuöflun sína. Umsögn Snorra
um „ægishjálm“ í augum sand-
lægju er athyglisverð og hvergi
annars staðar getið. Ljóst er að hann
á við hættulegt augnaráð. Ægis-
hjálmur var m.a. heiti galdratákns,
sbr. orðtakið „að bera ægishjálm
yfir einhvern“. Þetta getur stemmt
við lýsingar dönsku prófessoranna
og að gráhvalur í Kyrrahafinu getur
verið illur viðureignar (sjá síðar).
Ole Lindquist telur teikningu
Snorra af sandlægjunni eina af
bestu hvalamyndum hans, en
ekki stemmir hún að öllu leyti við
teikningu Jóns lærða né heldur við
gráhvalinn í Kyrrahafinu; til dæmis
teiknar Snorri greinilegt horn á baki
hvalsins.1 Snorri á Húsafelli mun
þess vegna hafa haft sínar eigin
heimildir um sandlægjuna.
Jón Bjarnason (um 1791–1861)
í Þórormstungu í Vatnsdal skrifaði
náttúrufræðirit í mörgum bindum,
eftir innlendum og erlendum heim-
ildum, sem geymd eru í Þjóðarbók-
hlöðu (ÍBR. 68, 4to) og hafa ekki
verið prentuð. Þar er m.a. fjallað um
hvali og segir svo um sandlægjuna
(líklega ritað um 1840–50):
Sandlægja. Sá hvalur verður ei
meira en 20 álna lángur, en oftast
minni, er glettinn við skip, og fer
grynnst af öllu hvalakyni. Hann
syndir svo vel í sandi sem sjó, svo
einginn kemst að honum þó hann
liggi í þurrum sandi; þá kvikar hann
allur í kríngum hann sem vatn væri.
Hann er talinn illætur.16
Þessi lýsing passar vel við eldri
heimildir um sandlægju, og Jón
bætir þarna við athyglisverðri setn-
ingu um ‚sund‘ hennar í sandi. Grá-
hvalur á það til að þyrla upp leir og
sandi, svo því er líkast að hann syndi
í honum. Á tíma Jóns Bjarnasonar
var sandlægjan líklega útdauð við
Ísland, en hann gat hafa haft spurnir
af henni frá gömlu fólki.
Sigfús Sigfússon getur um sand-
lægju í Þjóðsögum sínum og telur
vera annað nafn á klakki, sem var
illhveli hið mesta og þjóðsögudýr:
Klakkur er nefndur hvalur einn
mikill og illur, en lítt þekktur almennt,
af því að hann sést sjaldan. Mun það
sá hinn sami, sem nefndur er sums-
staðar sandlægja, þar eð hann þykir
jafnan mest halda sig við hafsbotninn,
og einkum þar sem skip hafa farizt,
og liggja í botni.17
Eftir að sandlægjan hvarf frá
landinu hafa menn ruglað henni
saman við ýmsa aðra hvali, jafnvel
ímyndaða, og þá hefur hún lent í
flokki illhvela, sem hún verðskuldar
naumast. Ole Lindquist gerir því
skóna að e.t.v. hafi norrænu nöfnin
á sandlægju verið bannhelg meðal
sjómanna á miðöldum, og geti það
verið skýringin á vöntun hennar í
Konungsskuggsjá.1
Í íslenskum annálum er oft getið
um hvalreka, sem ávallt þóttu
hinn mesti happafengur og forð-
uðu mörgum frá hungurdauða. Því
vekur furðu að hvergi er þar getið
um veiðar á sandlægju. Sama má
segja um ferðabækurnar frægu sem
ritaðar voru á seinni hluta 18. aldar
(Eggert Ólafsson, Olavius, Sveinn
Pálsson o.fl.), þar sem þó er getið
um hvali og hvalveiðar.
Við strendur Íslands er fjöldi
staða kenndur við hvali og vel má
ætla að sumir þeirra dragi nafn sitt
af sandlægju. Í því sambandi vekur
örnefnið Hvalvatn í Hvalvatnsfirði
sérstaka athygli, en það er sjáv-
arlón sem hefur fyrrum verið mun
stærra en það er nú og getur því vel
hafa verið dvalarstaður þessa hvals.
Benda má líka á bæinn Hvalnes í
Lóni sem stendur við Lónið mikla.
Ólíklegt er hins vegar að Hval-
látra-örnefnin við Breiðafjörð vísi til
sandlægju.
Erlendar heimildir
Ole Lindquist tilfærir gamlar heim-
ildir frá Bretlandi, frá um 1005
(Ælfric’s colloquy) og 1611 (Com-
mission of Thomas Egde), sem gætu
hugsanlega átt við sandlægjuna. Í
eldri heimildinni kemur fyrir hvals-
heitið hran, sem minnir óneitanlega
á nafnið hrannlægja í Edduþulum.1
Til er lýsing á hvaltegund frá
strönd Nýja-Englands í Norður-
Ameríku sem nefnd var scrag whale
[hnúðahvalur]. Hana er að finna í
ritgerð P. Dudley frá 1725:18 An essay
upon the natural history of whales, en
þar er þetta ritað:
„Scrag whale“ er náskyldur sand-
reyði, en í staðinn fyrir horn á bakinu
er aftari hluti hryggjarins hnúðóttur,
með sex hnúðum eða hnúskum; hann
er líkastur sléttbak í útliti og hvað
varðar lýsismagn; skíði hans er hvítt
og klofnar ekki.8 (Þýðing höfundar.)
Þessi lýsing stemmir nokkuð vel
við sandlægjuna, enda þótt ýmsir
hvalafræðingar hafi viljað heimfæra
hana upp á unga sléttbaka, og sumar
aðrar heimildir um scrag whale virð-
ist eiga við aðra hvali, enda eru
hvalaheiti oft á reiki. Óljósar heim-
ildir eru því um að sandlægja hafi
ef til vill tórt við austurströnd
Ameríku fram á 18. öld.
Ole Lindquist getur sér þess til að
tveir stofnar sandlægju hafi verið
í Atlantshafi, annar við Norður-
Ameríku og hinn við Evrópu, sem
líklega hafa mæst við Ísland og
báðir haft fæðustöðvar þar. Austur-
stofninn getur hafa eyðst um 1600
en vesturstofninn þraukað fram til
um 1730.1 Tiltölulega auðvelt hefur
verið að veiða hann á litlum bátum
þar sem hann hélt sig á grunnsævi
og í óshólmum.
Beinaleifar
Sænski dýrafræðingurinn Liljeborg
varð fyrstur til að skrá gráhvalinn
sem tegund, árið 1861, undir heitinu
Balaenoptera robusta eftir hálfstein-
gerðri og óheilli beinagrind sem
fannst 1859 á akri við Gräsö í Ros-
lagen, í 4–6 þúsund ára gömlu setlagi
um 3–5 m yfir núverandi sjávarmáli.
Breski hvalafræðingurinn J. F. Gray
(1864) áleit tegundina svo sérstæða
að rétt væri að skipa henni í sérstaka
ættkvísl, Eschrichtius, sem kennd
er við D. F. Eschricht, prófessor í
dýrafræði í Kaupmannahöfn, sem
ritaði margt um hvali á árunum
1840–1850. Síðan hafa beinaleifar
tegundarinnar fundist á sex stöðum
við strendur Englands og Hollands
og níu á austurströnd Bandaríkj-
81_3-4_loka_271211.indd 156 12/28/11 9:14:19 AM