Peningamál - 01.08.2002, Page 38

PENINGAMÁL 2002/3 37
Atvinnuþátttaka var mikil en vinnutími styttri en í
öðrum löndum. Þróun viðskiptakjara var óhagstæð.
Atvinnuvegafjárfesting var minni en í flestum öðrum
OECD-löndum. Framleiðni jókst hægar en í núver-
andi ríkjum Evrópusambandsins en hraðar en í
Bandaríkjunum. Verðbólga var meiri en í flestum
öðrum iðnríkjum og viðvarandi halli á ríkissjóði.
Ljóst er að ýmis kerfislæg vandamál voru til stað-
ar. Verðþróun sænskrar útflutningsvöru var ekki hag-
stæð. Skattkerfið studdi við stórfyrirtækin en torveld-
aði stofnun og vöxt minni fyrirtækja. Samkeppni var
lítil og umsvif hins opinbera mikil. Takmörkuð sam-
keppni leiddi til þess að vöruverð var mun hærra en í
mörgum núverandi Evrópusambandsríkjum. Höft
voru á fjármálamörkuðum. Launamyndun tók ekki
mið af yfirlýstri fastgengisstefnu, heldur frekar
gengisfellingarstefnu sem í raun var við lýði. Við
skilyrði fastgengisstefnu er fjármálastefnan það
stjórntæki sem helst er hægt að nota til að hafa áhrif
á framboð og eftirspurn. Ríkisfjármálum var þó ein-
ungis beitt af krafti til að tryggja fulla atvinnu en
síður þegar vinna þurfti gegn ofþenslu.
Í stað þess að taka á orsökum vandans voru
gengisfellingar notaðar til þess að rétta af sam-
keppnisstöðu sænsks útflutningsiðnaðar. Fastgengis-
stefna var yfirlýst markmið peningamálastefnunnar
allt frá seinni heimsstyrjöld þar til að sænska krónan
var látin fljóta árið 1992. Eftir fall Bretton Woods-
kerfisins voru ýmsar tilraunir gerðar til að festa gengi
krónunnar. Árið 1973 gerðust Svíar aðilar að
evrópska gengissnáknum svokallaða, en yfirgáfu
hann árið 1977, eftir að hafa fellt gengið þrisvar. Þá
var gengi sænsku krónunnar fest við viðskiptavegna
gengiskörfu. Árið 1991 var síðan tekin upp einhliða
tenging við evrópsku gjaldmiðilseininguna ECU.
Frá því um miðjan áttunda áratuginn var festa í
gengismálum ekki sérlega mikil. Á árunum 1976 til
1982 var gengið fellt 5 sinnum um samtals 45%.2
Um miðjan níunda áratuginn var hömlum á fjármála-
markaði aflétt, eins og áður sagði. Þetta var nauðsyn-
legt skref en ekki var nægilega hugað að heildarum-
gjörðinni. Þar sem gengið átti að vera fast hefði þurft
að beita fjármálastefnunni til að vinna gegn aukinni
eftirspurn, sem vita mátti að breytingin myndi hafa í
för með sér.3 Afleiðingin varð mikil útlánaaukning
og veruleg skuldaaukning heimila og fyrirtækja. Á
tímabilinu frá 1985 til 1990 jukust skuldir í einka-
geiranum úr 100% í 150% af landsframleiðslu. Á
sama tíma hækkaði verð hlutabréfa og húsnæðis
verulega. Sparnaður dróst saman og varð að lokum
neikvæður.
Samtímis því að eftirspurn fór úr böndum átti sér
stað neikvæð þróun á framboðshlið þjóðarbúskap-
arins, m.a. vegna þess að vöxtur framleiðni var treg-
ur. Niðurstaðan varð eins og við var að búast; of-
þensla, verðbólga og veikari samkeppnisstaða út-
flutningsiðnaðar. Mikill viðskiptahalli ásamt aukinni
fjárfestingu erlendis hafði einnig í för með sér veru-
lega aukningu erlendra skammtímaskulda.
Efnahagssamdráttur, banka- og gjaldeyriskreppa
Í lok níunda áratugarins urðu umskipti í þjóðarbú-
skapnum, þegar saman fóru neikvæðir framboðs- og
eftirspurnarskellir. Alþjóðlegur samdráttur leiddi til
minni spurnar eftir sænskum útflutningsvörum. Árið
1991 dróst útflutningur saman um 2,5% á einu ári,
sem var dæmigert upphaf sænskrar kreppu. Iðnaðar-
framleiðsla dróst saman á árunum 1990-1993 um
15%. Raunvextir hækkuðu í Evrópu, m.a. vegna
sameiningar þýsku ríkjanna. Vantrú á fastgengis-
stefnunni gerði bönkunum erfitt fyrir að endurfjár-
magna erlend skammtímalán og innlendir nafnvextir
hækkuðu.
En fleira kom til. Verðfall á eignum hafði í för
með sér verulegan samdrátt í innlendri eftirspurn.
Verðfall varð á hlutabréfum á alþjóðamarkaði með
samsvarandi verðfalli á sænskum hlutabréfum. Verð
á atvinnuhúsnæði lækkaði um 50% og verð á
íbúðarhúsnæði um 30% frá 1989 til 1993. Að lokum
má nefna, að skattkerfisbreyting sem tók gildi í upp-
hafi áratugarins, hafði í för með sér að mun dýrara
var að taka lán og mun hagstæðara að spara. Afleið-
ingin var að sparnaður einkaaðila jókst um tæp 20%
af landsframleiðslu á árunum 1990-1993, fór úr -8%
í +11%. Á sama tíma jókst atvinnuleysi úr tæpum 2%
í rúmlega 9%.
En þrátt fyrir minni eftirspurn eftir sænskri út-
flutningsvöru, aukið atvinnuleysi og greiðsluerfið-
2. 1982 var gengið fellt um 16%, sem var meira en þurfti til, en þetta átti
að vera síðasta gengisfellingin. Í kjölfar hennar átti að taka á þeim
kerfisvandamálum sem fyrir voru í hagkerfinu.
3. Nýleg reynsla Norðmanna hefði átt að vera víti til varnaðar, en þar
jókst einkaneyslan um 8% á einu ári í kjölfar samsvarandi breytinga.