Peningamál - 01.08.2003, Qupperneq 45

44 PENINGAMÁL 2003/3
Magnsveiflur sjávarafurða og áls
Magnbreyting í framleiðslu áls á sér stað í þrepum.
Framleitt magn áls er nokkuð stöðugt á milli ára
nema þegar til kemur ný framleiðslueining, þ.e. nýtt
álver eða stækkun álvers. Þess á milli verða ekki
miklar breytingar á framleiddu magni á milli ára.
Miðað við sjávarútveg er mun auðveldara að halda
birgðir í áli. Þess vegna geta orðið mun meiri sveiflur
í birgðum áls en sjávarafurða. Ekki hefur mikið verið
rætt um möguleikann á að álver hætti eða dragi úr
framleiðslu hér á landi, en hættan á slíku er engu að
síður til staðar. Magnbreyting sjávarafurða er háð
mörgum þáttum. Fjórir þættir skipta þar þó mestu
máli. Í fyrsta lagi er það stærð fiskistofna sem getur
verið talsvert breytileg á milli ára. Breytingar í stofn-
stærð eru aðallega taldar stjórnast af veiðum og
sveiflukenndri nýliðun. Í öðru lagi er það tilkoma
fiskveiðistjórnunarkerfis. Fiskveiðistjórnunarkerfið
setur þak á veiðar í fiskistofnunum, en einnig eru
vinnureglur sem kveða svo á að kvóta skuli ekki
breyta nema um ákveðið hlutfall á milli ára. Í þriðja
lagi eru nú veiddar fleiri tegundir en áður, en það
hefur dempandi áhrif á magnsveiflur. Í fjórða lagi
hefur útfærsla landhelginnar og aukin hlutdeild
Íslendinga í heildarafla á Íslandsmiðum haft mikil
áhrif á magnbreytingarnar.
Magnbreytingar í útflutningi atvinnugreinanna
tveggja eru mjög mismunandi. Á meðan talsverðar
ófyrirséðar sveiflur geta átt sér stað í sjávarútvegi,
eiga magnbreytingar í framleiðslu áls sér stað í þrep-
um og eru oft fyrirséðar. Af þessum sökum er eðli-
legra að bera saman sögulegar verðbreytingar á áli og
sjávarafurðum og reyna á þann hátt að meta við
hvaða hlutfallslega magn sveiflur í verðum eru lág-
markaðar. Með þessu móti er auðveldara að svara
spurningunni hvort aukið vægi áls muni hafa áhrif til
sveiflujöfnunar á íslenskt efnahagslíf, án þess að
þættir eins og ófyrirséðar magnbreytingar í útflutn-
ingi sjávarafurða skekki niðurstöðuna. Í því sem hér
fylgir í kjölfarið verður því gert ráð fyrir að magn
sjávarafurða haldist fast og síðan eru áhrif hlutfalls-
legrar aukningar álframleiðslu á sveiflur í útflutn-
ingstekjum skoðuð.
Verðsveiflur sjávarafurða og áls
Útflutningur sjávarafurða byggist á mörgum vöruteg-
undum sem seldar eru á mismunandi mörkuðum. Því
hafa verðbreytingar á einni vörutegund eða einum
markaði ekki afgerandi áhrif á útflutningstekjur
sjávarafurða. Öðru máli myndi að sjálfsögðu gegna
um atriði sem hafa áhrif á allt sjávarfang frá Íslandi.
Verðmyndun á áli er hins vegar nokkuð frábrugðin.
Þetta er nánast einsleit vara sem verslað er með á
einum markaði. Því sveiflast útflutningstekjur áls
meira en útflutningstekjur sjávarafurða.
Auknar sveiflur í útflutningstekjum, sem mæla
má með staðalfráviki, þýða að áhættan í afkomu
útflutnings eykst. Á móti koma líka breytingar í vexti
útflutningstekna sem annaðhvort aukast eða minnka.
Að vera betur settur er að hafa hærra meðaltal í vexti
útflutningstekna miðað við sömu áhættu eða minni
áhættu miðað við sama vöxt. Þetta er í raun vel þekkt
úr fjármálafræðum þar sem eigandi verðbréfasafns
hámarkar auð sinn með því að vega saman eignir í
verðbréfasafninu, þannig að hámarksávöxtun fáist
fyrir gefna áhættu. Þessi aðferðarfræði er að mörgu
leyti óheppileg við að finna hagkvæmustu samsetn-
ingu atvinnugreina.2 Hins vegar er hægt að meta
hvaða áhrif aukin álframleiðsla hefur á sveiflur í
útflutningstekjum án þess að nota aðferðarfræði fjár-
málafræðanna. Til þess þarf að finna hentugan mæli-
kvarða. Þá liggur beinast við að skoða staðalfrávik
útflutningstekna sjávarútvegs og áls. Staðalfrávik3
útflutningsverðs beggja atvinnugreinanna er þá vegið
saman miðað við hlut þeirra í útflutningsverðmæti
árið 2002. Réttilega hefur verið bent á, meðal annars
af Páli Harðarsyni (1998), að líklega sé heppilegra að
leiðrétta mælikvarða á sveiflur með tilliti til þess
hversu stór hluti útflutningstekna rennur til innlendra
aðila. Auðveldara er að skoða áliðnaðinn, þar sem
einungis tvö fyrirtæki eru starfandi á markaðnum.
Gera má ráð fyrir að u.þ.b. 40% rekstrartekna sé
endanlega ráðstafað innanlands (laun og launatengd
gjöld, hluti orku, hluti annars rekstrarkostnaðar og
opinber gjöld) en um 60% rekstrartekna koma í hlut
erlendra aðila (súrál, rafskaut, kerjaviðgerðarefni,
hagnaður og fjármagnskostnaður ásamt fleiru).
2. Til að finna framfall þarf að hafa upplýsingar um ávöxtun og staðal-
frávik ávöxtunar viðkomandi eignar, hér eru einungis tiltækar upp-
lýsingar um verð en ekki ávöxtun. Einnig þarf að vera tiltækt nytjafall
fjárfestisins, þjóðarinnar, en ekki er víst að samkomulag ríki um hvert
það er. Að lokum má velta því fyrir sér hvort þetta hafi raunverulega
þýðingu, þar sem það getur haft í för með sér mikið óhagræði ef stjórn-
völd ákvarða stærð hverrar atvinnugreinar.
3. Deilt er í staðalfrávikið með meðaltali. Þá verður til einingarlaus stærð
sem nefnd er breytileikastuðull (e. coefficient of variation).