Peningamál - 01.12.2005, Síða 86

L ÍFEYRISS JÓÐIR – FRAMTÍÐARHORFUR
OG ÓVISSUÞÆTTIR
P
E
N
I
N
G
A
M
Á
L

2
0
0
5
•
4
86
anna léttvægur samanborið við erfi ðleikana sem steðja að lífeyriskerf-
um fl estra ríkra landa.
Segja má að Íslendingar hafi leyst lífeyrismálin með skyldu-
sparn aði. Frá 1990 til 2004 nam hann 10% af atvinnutekjum fl estra
landsmanna en iðgjaldið hefur nú víða verið hækkað um 1 eða 2% af
launum. Einnig hefur mótframlag atvinnurekenda til viðbótarlífeyris-
sparnaðar verið hækkað í 2% að því tilskildu að launþegi greiði líka 2%
í slíkan sparnað svo að vænta má að fl estir muni taka þátt í honum.
Athygli vekur að þrátt fyrir allan peningasparnað lífeyrissjóðakerfi sins
er þjóðhagslegur sparnaður Íslendinga lágur samanborið við aðrar
þjóðir.
Nokkuð almenn sátt virðist ríkja um fyrirkomulag lífeyrismála á
Íslandi og við hrósum happi að hafa valið aðra leið en þau lönd sem
við líkjumst mest í lífsgæðum. Helstu óánægjuefni hafa verið að fólk
hefur ekki frelsi um val á lífeyrissjóði og bág kjör margra núverandi
lífeyrisþega sem eiga lítil réttindi.
Meginviðfangsefni greinarinnar er fjármagn lífeyrissjóðanna og
þróun þess. Við byrjum á að lýsa stöðu sjóðanna og nokkrum söguleg-
um atriðum og sýnum síðan áætlun um stærð þeirra 20 ár fram á við.
Afkoma söfnunarsjóða ræðst bæði af lýðfræðilegum og efnahagslegum
þáttum. Ákvarðanir um iðgjöld og lífeyri styðjast við spár um þá þætti
marga áratugi fram í tímann. Við sýnum dæmi um áhrif sumra þeirra
og fjöllum um óvissu um þá og áhrif hennar á rekstur sjóðanna.
Núverandi staða lífeyrissjóða
Meginhlutverk lífeyrissjóða er að tryggja félagsmönnum viðunandi
tekjur eftir að þeir láta af störfum vegna aldurs. Sjóðirnir greiða einnig
maka-, barna- og örorkubætur. Í alþjóðlegum skrifum um lífeyrismál
er algengt að tala um þrjár stoðir lífeyriskerfi s. Sú fyrsta er greiðslur frá
opinberum stofnunum, hér Tryggingastofnun ríkisins, kostuð af skatt-
fé, og er slíkt greiðslufyrirkomulag venjulega nefnt gegnumstreymi í
lífeyrissjóðafræðum. Önnur stoðin er söfnunarsjóðir með skylduaðild
og þriðja stoðin söfnunarsjóðir með frjálsri þátttöku.
Á Íslandi er lífeyrissjóðum með skylduaðild ætlað að verða megin-
stoð lífeyriskerfi sins. Núgildandi lög um skyldutryggingu líf eyrisréttinda
og starfsemi lífeyrissjóða eru frá 1997 með nokkrum síðari breytingum.
Þar er kveðið á um lágmarksiðgjald, 10% af launum, og var það um
nokkurt skeið algengasta iðgjaldið, en nú er iðgjald fl estra sjóða orðið
hærra. Núna reynir meira á ákvæði í 4. grein laga nr. 129/1997 sem
segir: „Lágmarkstryggingavernd sem lífeyrissjóður veitir miðað við 40
ára inngreiðslutíma iðgjalds skal fela í sér 56% af þeim mánaðarlaun-
um sem greitt er af í mánaðarlegan ellilífeyri ævilangt frá þeim tíma
sem taka hans hefst, þó ekki síðar en frá 70 ára aldri, …“ Samkvæmt
reglugerð nr. 391/1998, um skyldutryggingu lífeyrissjóða og starf-
semi lífeyrissjóða, er þetta túlkað þannig að lágmarksréttindaöfl un sé
1,4% á ári við jafna réttindaöfl un, en að meðaltali 1,4% á ári við ald-
urstengingu.
Íslenskir lífeyrissjóðir hafa breyst mikið á liðnum áratugum. Upp
úr 1970 urðu fl estir launþegar félagsmenn í lífeyrissjóði og greiddu
10% iðgjald af dagvinnutekjum. Sjóðirnir tengdust starfsgreinum og
stéttarfélögum. Lífeyrissjóðir opinberra starfsmanna og einstöku starfs -