Glóðafeykir - 01.11.1977, Síða 19

GLOÐAFEYKIR
17
handar, er leita þurfti til skagfirzkra og húnvetnzkra fræðimanna og
safnara. — A fyrri hluta 19- aldar stóð skagfirzk fræðimennska með
miklum blóma, alþýðumenn og embættismenn tóku höndum saman og
unnu að hugðarefnum sínum undir forsæti Jóns Espólíns sýslumanns.
Séra Skúli kveður svo á í bréfi til Jóns Arnasonar: „Með þeim fróðleiks-
anda, er vaktist í Skagafirði með Espólín urðu ýmsir þar til að safna
ýmsum fróðleik, t.d. Tómas á Hvalnesi..."
Handritasafnarar og sagnamenn eru á hverju strái í Skagafirði. Jóhannes
Guðmundsson á Gunnsteinsstöðum segir í bréfi til Jóns Árnasonar 1859:
„Ég fann nú Þorstein [Þorsteinsson í Málmey], og er sannast að segja,
að miklu hefir hann safnað, en lítt varð mér fésöm ferðin, því engu
vill hann farga af bókum sínum að sér lifandi, sem varla er ætlandi,
því trauðla hefi eg átt tal við mann, sem meir sækist eftir fornum
fróðleik, einkum sögum og rímum, en ekkert hefir hann af galdra-
skrifum". I sama bréfi segir Jóhannes: „Hjálmar karl á Minni-Okrum ...
hefir margt til, en ekkert fæst nema í afskriftum, en það gengur seint,
því bæði er hann orðinn mjög lasburða, fatlaður á höndum ... og þar til
oft svo vesæll, að hann gemr ekki á penna tekið tímum saman".
Skúli Guðmundsson í Brekkukoti lézt í ársbyrjun 1859 og Jóhannes
á Gunnsteinsstöðum skrifar: „Maður er nú fyrir skömmu dáinn norður
í Skagafirði, sem átti töluvert af gömlum skrifum, og vona eg að geta náð
í það sem slægur er í af druslum hans". Handritum Skúla var skipt
milli erfingja, og mun Jóhannesi aldrei hafa tekizt að krækja í þau.
Hér er ekki rúm til að rekja sögu handritasafna skagfirzkra fræðimanna.
Safnarar voru í hverri sveit, sums staðar margir. Mjög mikið af gögnum
þeirra er nú varðveitt í Handritadeild Landsbókasafns, annað í Héraðs-
skjalasafni Skagfirðinga og víðar, svo sem í eigu einstaklinga. Margt
hefur glatazt.
Handritum varð hætt, þegar bókaeign alþýðu óx; frumritum búin
glömn, þegar svo og svo mörg afrit höfðu verið tekin. Enn em þó á
meðal vor menn, sem eiga væn söfn frumrita og afrita frá fyrri tímum.
Ef til vill er dýrmætum handritum í einkaeign meiri háski búinn nú en
nokkru sinni. Því valda breyttir tímar. Arlega berast Héraðsskjalasafni
Skagfirðinga fréttir um gömul handrit, sem farið hafa í súginn.
III.
Fyrsm áramgi 20. aldar virðist fremur hljótt um skagfirzka handrita-
safnara og fræðimenn. Þó sváfu þeir ekki á verðinum. En andrúmsloftið
var annað en forðum. Prentaðar bækur — alþýðleg rit — vom nú í hvers